Авраам - еврей чоннуң үндезилекчи өгбези, Бурганга бүзүрээриниң үлегер-чижээ. Бурган ооң-биле тускай дугуржулга-чагыг чарган.

Авырал (грек. харис, орус. благодать) - Бурганның өршээли, ээ көрүүшкүнү, энерели, бүзүрээн кижиге чорудуп бээр күжү.

Ажыдыышкын (грек. апокалипсис, орус. откровение) - ол дээрге Бурганның кандыг-бир кижиге Бодунуң күзел-соруун илередип көргүзери-дир. Бурган ажыдыышкынын янзы-бүрү аргалар-биле кылып турган - чамдыкта кижиге дорту-биле чугаалап, чамдыкта Бодунуң төлээзин чорудуп, а чамдыкта дүштү азы онза көстүүшкүннү көргүзүп турган.

Аминь - еврей дылдан дорт очулдурарга, «шын», «ылап шын» дээн, колдуунда-ла «ындыг», «ындыг-ла болзунам» дээн уткалыг сөс.

Амыр-дыш хүнү (грек. саббатон) - бүрүнү-биле Бурганга тураскааттынган хүн, амгы суббота-биле салчап болбас. Ол хүнде хүн бүрүнүң ажылын кылыры хоруглуг. Иудейлерде неделяның чедиги хүнү болур, ол хүнде олар синагогага барып турган.

Асия - Бичии Азияның (амгы Турция күрүнениң кезии) барыын талазында чыдар Римге чагырткан девискээр, Азия дип-биле салчап болбас.

Бачыт азы хай-бачыт (грек. хамартиа, орус. грех) - Бурганның мурнунга шынчы эвес болуп, Ооң айтыышкыннарын сагывазы, Ону хүлээп көрбези, Ооң хоойлузун сагыштыы-биле азы боду билбейн үрээри болгаш Аңаа удур база өске кижилерге удур үүлгедиг кылыры. Бачыттыг болуру - бүгү кижи төрелгетенниң ниити шын эвес байдалы.

Баштыңнар (грек. пресбутэрой, орус. старейшины) - Израиль чоннуң төрел бөлүктериниң эрге-чагырга туткан төлээлери. Бурганның бараалгакчылары-биле кады еврейлерниң шажынчы амыдыралын башкарып турганнар, оларның чамдыызы дээди иудей Чөвүлелдиң кежигүннери болур.

Белдир-крес (грек. стаурос, орус. крест) - эң баштай херектеннерни хилинчектеп шаажылаар дээш база дорамчылап бужартадыр дээш азар янзы-бүрү хевирлиг адагаш турган. Рим империязынга эң аар кемниг херек үүлгеткен херектеннерни ийи шавышкак ыяшка хере шаап шаажылаары бүгү шаажылалдарның эң-не каржы болгаш хилинчектиг хевири деп санаттырар чүве-дир. Иисусту белдир-креске хере шаап шаажылаан соонда, ол шаажылал чепсээ Ону дамчып кээр камгалалдың база амыдыралдың демдээ болу берген.

Бурган (грек. Теос, орус. Бог) - бүгү-ле бар чүвениң Дээрги-Чаяакчызы, бистерниң база Чаяакчывыс, бистиң амыдыралывыстың үндезин-дөзү.

Бурганның бараалгакчызы (грек. хиэрэус, орус. священник) - ыдыктыг бараан болуушкун кылыр, өскээр чугаалаарга, Бурганның өргээзинге өргүл кылыр болгаш артыжаар база өске-даа шажынчы ёзулалдар күүседир кижи-дир. Ооң кол сорулгазы - Бурган биле кижилер аразынга эптештирикчи болуру. Дээрги-Чаяакчы Левийниң аймаан Бурганга бараан болур аймак кылдыр шилип, аңгылаан соонда, Бурганның бараалгакчылары деп атты эдилээр эргени Моисейниң акызы Аароннуң төрел бөлүүнге берген, а ооң оолдары база эр хиндиктиг салгалы Бурганның бараалгакчылары болуп келгеннер.

Бурганның дээди бараалгакчызы (грек. архихиэрэус, орус. первосвященник) - Бурганның бараалгакчыларының аразында бирги черде турар, онзагай хүлээлгелерлиг база чон мурнунга улуг хүндүткелдиг кижи, сөөлзүредир дээди иудей Чөвүлелдиң база даргазы болуп турган. Ол тускай хептиг болур болгаш бодун онзагай арыг, үлегерлиг ап чоруур ужурлуг.

Бурганның өргээзи (грек. хиэрос, наон, орус. храм) - Бурганга бараан болдурган ыдыктыг оран-сава. Соломон хаан Бурганның өргээзин Иерусалимге тудуп тургускан соонда, ол оран-сава Израильде Бурганга бараан болуп, мөгеер болгаш өргүл кылыр чаңгыс-ла төп чер апарган. Аңаа Бурганның бараалгакчылары чүдүлге ёзулалдарын күүседип база Бурганга өргүлдү кылып турган.

Бурганның Чагыргазы азы Дээрниң Чагыргазы (грек. Басилейа Теоу, Басилейа оураноу, орус. Царство Божие, Небесное Царство) - ол дээрге чүгле улустуң өлүм соонда амыдыраар чери эвес, а Бурганның чаяаганы бүгү чүвениң Аңаа эки туразы-биле чагыртыры база башкартыры делегей тургузуу-дур.

Буянныг Медээ (грек. Евангелион) - Иисус Христостуң болгаш Ону дамчыштыр кээр камгалалдың база Бурганның Чагыргазының дугайында өөрүшкүлүг медээ. Буянныг Медээни улус сөөлзүредир Иисустуң бо делегейге амыдыралының болгаш ажыл-херээниң дугайында чугаа деп билип эгелээн. Ынчангаш Камгалакчы Иисустуң бо делегейге амыдыралының база ажыл-херээниң дугайында тоожаан дөрт Буянныг Медээ бар болуп турар. Оларны биске Ооң өөреникчилери дамчыткан.

Веельзевул - буктарның чагырыкчызы, эрликтиң бир ады.

Галилея хөл - бо хөл Галилея, Геннисарет болгаш чагырыкчы Тиверийге тураскааткан Тивериада хөл деп үш аңгы аттыг. Грек сөзүглелде ол улуг эвес хөлдү колдуунда-ла далай дээр турган.

Давид - Христостуң төрүттүнеринге чедир 1000 хире чыл мурнунда үеде Израиль болгаш Иудеяның хааны. Бурганны алгап-мактаан дыка хөй Ыдыктыг ырларның бижикчизи. Христос бо делегейге Давидтиң ук-уксаазындан төрүттүнген, ынчангаш ооң оглу деп санаттырар.

Дүрзү-бурган (грек. эйдолос, орус. идол) - еврей чонну хүрээлээн чоннар шуткуп-сиилбээн, чуруп каан дүрзүлер кылып алгаш, оларын «бурганнар» деп адап, мөгейип турганнар.

Дываажаң (грек. парадейсос, орус. рай) - эң баштайгы чиңгине утказы-биле «сесерлик» дээн сөс, Едемниң сесерлии. Иисус дываажаңны Бурганның күзел-соруунуң аайы-биле чурттап чораан, Аңаа шынчы улустуң оон кээр амыдыралынга турар чери дээн.

Дээди иудей Чөвүлел (грек. синедрион) - чуртту башкарар дээди шииткел чери. Дээди Чөвүлелдиң кежигүннеринге Бурганның дээди бараалгакчылары, баштыңнар база ном-хоойлу тайылбырлакчылары хамааржып болур турган.

Дээрги - грек дылда чүгле Бурганның ат-дужаалы эвес, а алдар-хүндүлүг кижилерниң база хүндүткелдиг ады.

Дээрги-Чаяакчы (грек. Кириос, орус. Господь) - бо сөстү грек дылдан очулдурарга, «дээрги» дээн уткалыг болгаш Бурганга хамаарылгалыг кылдыр ажыглаттынып турар. Эрги Дугуржулга-чагыгның грек дылче очулгазында ол сөс - Яхве (Иегова) деп сөстүң очулгазы, Бурганның ыдыктыг ады болур.

Дээрниң төлээзи (грек. ангелос) - дорт очулдурарга, «медээчи» азы «элчи» дээн уткалыг сөс. Бурганга бараан болуп турар, дээр уктуг, угаан-сарыылдыг онзагай амытаннар болур. Бурган оларны дамчыштыр бүгү чүвени башкарып, кижилерге база чоннарга дузалажып турар.

Еврей - Чаа Дугуржулга-чагыгның тыва дылче бо очулгазында «еврей» деп сөс кижиниң омак-сөөгүн көргүзүп турар болгаш кижиниң шажын-чүдүлге аайы-биле хамааржылгазын көргүскен «иудей» деп сөстен ылгалып турар.

Иудей - Дээрги-Чаяакчыга бүзүрээн, ыдыктыг хоойлуну сагып чоруур, кыртыжап демдектээриниң ёзулалын эрткен кижи. Чүгле еврей сөөк улус эвес, а өске чоннар улузу база Дээрги-Чаяакчыга бүзүрээр-ле болза, иудей болу берип болур турган.

Камгалакчы (грек. Сотэр, орус. Спаситель) - бачыттан база мөңге өлүмден хостаар ылап шын база кара чаңгыс Камгалакчыны - Иисус Христосту, Бодунуң эр чаңгыс төрээн Оглун, Бурган Ада бо делегейже бачыттыг улусту камгалаары-биле чоруткан. Бурган Ада Боду база бүгү улустуң Камгалакчызы деп адаттырып турар.

Камгалал (грек. сотэриос, орус. спасение) - бачыттан, бузут-бактан болгаш өлүмден мөңге камгалалды алыры. Камгалал Бургандан Христосту дамчыштыр кээр.

Кижи амытан оглу (евр. Бен-адам, орус. Сын Человеческий) - Иисустуң Боду Бодунга хамаарыштыр ажыглап келген бо ады Ону кижи кылдыр көргүспүшаан, медээчилерниң чугаалап келгени Камгалакчы Христос база ол-дур дээрзин онзалап демдеглеп турар. Эрги Дугуржулга-чагыгда Даниил медээчи «Кижи амытан оглунга дөмей кижи» бүгү өртемчейниң чагырыкчызы болурун чугаалаан.

Кыртыжап демдектээри (грек. пэритомэ, орус. обрезание) - бичии оолдарны Бурганга бараан болдурганын херечилээр иудей ёзулал. Төрүттүнгенинден бээр сески хонукта оолдарның дотааның кыдыкы кежин кыртыжап демдектээш, оларга ат тыпсыр турган. Бо ёзулал Авраам биле Бурганның аразында дугуржулганың демдээ бооп, ол үеден бээр еврей чонга нептереп эгелээн.

Левиттер - Израиль чоннуң улуг өгбелериниң бирээзи Левийниң салгакчылары болур. Бурган оларны Бодунуң өргээзинге бараалгазын дээш шилип алган.

Медээчи (грек. профэтэс, орус. пророк) - Бурганның күзел-соруун чонга медеглээр ужурлуг, Аңаа тускай кыйгырткан кижи. Бурган Бодунуң сөзүн медээчилерни дамчыштыр улуска медеглеп турган.

Моисей - израиль чоннуң Египетке төрүттүнген өндүр улуг медээчизи болгаш баштыңчызы база хоойлу-дүрүм тургузукчузу. Моисей Бурганның айтыышкыны-биле еврей чонну Египетке туттуруушкундан үндүрген. Иудей чаңчыл ёзугаар «Беш ном» азы «Моисейниң хоойлузу» ооң бижээн номнары болур.

Мөргүл, мөргүүрү - ол дээрге кижиниң Бурган-биле чугаазы азы харылзажылгазы-дыр. Мөргүп тура, кижи Бурганны алдаржыдар, Аңаа өөрүп четтирер, Оон дуза дилээр, бодунуң бачыттарын миннир болгаш оон-даа өске.

Ном-хоойлу тайылбырлакчызы (грек. грамматэус, орус. книжник, законник) - бодун Бурганның хоойлузун (Бижилгелерни) шинчилээринге, тайылбырлаарынга база чара бижииринге бараан болдурган эртемден еврейлерни ынча дээр турган. Оларның хөй нуруузу дээди иудей Чөвүлелдиң кежигүннери болуп, эң чугула херектерни шиидип турган.

Он-хоорай (грек. Декаполис, орус. Десятиградие) - Галилея хөлдүң чөөн талазында турар эң чугула он хоорайның эвилели база ол кезек девискээрниң ады. Он-хоорайның чурттакчыларының хөй кезии дүрзү-бурганнарга чүдүүр улус турган.

Өргүл салыр бедигээш (грек. тусиастэрион, орус. жертвенник) - Бурганга өргүлдерни (колдуунда-ла мал-маганны, куштарны азы үнүш-дүжүттү) өрттедип турган даштан кылган тудуг аймаа. Иисус Христостуң үезинде иудейлерниң Бурганга өргүл салыр дың чаңгыс чери Ооң Иерусалимде өргээзинге турган.

Өске чоннар улузу (грек. этнэ, орус. язычники) - Иудейлерниң билиишкини-биле Бурганның шилип алган чонунга хамаарышпас, олардан аңгы шажын-чүдүлгелиг улусту ынча дээр. Чамдык таварылгаларда «өске чоннар» азы «шупту чоннар» деп билиишкинни илередир. Иудейлер оларны арыг эвес кылдыр санап, аралажып харылзашпазын кызып турган.

Понтий Пилат - Иудеяның Римден чагырыкчызы, ону б.э. 26 чылында император Тиверий томуйлаан. Ол Иудеяда рим аг-шеригни башкарып, Бурганның дээди бараалгакчыларын томуйлап база чугула шүүгү айтырыгларын шиитпирлеп турган. Еврей төөгүчүлерниң херечилелдерин ёзугаар Пилат каржы-дошкун, туразы улуг кижи чораан, ол еврейлер болгаш самарийжилерге хөй хораны чедирген.

Равви, Раввуни - өндүр улуг дээрги дээн уткалыг. Иисустуң үезинде иудейлерниң ном-хоойлу тайылбырлакчыларынга берип турганы хүндүткелдиг ат. Ындыг ат-биле еврей чон Иисус Христосту база хүндүлеп адап турган.

Саддукейлер - Иисус Христос үезинде Иудеяга турган, фарисейлерге удурланышкак шажынчы болгаш политиктиг бөлүк. Олар өлгеннерниң катап дирлиринге бүзүревес база ызыгууртан, бай-шыырак кижилер аразынга салдары улуг турган. Дыка хөй саддукейлер Бурганның бараалгакчылары турган.

Самария чурттуглар азы самарийжилер - Палестинаның ортаа кезиинде, Иудеяның соңгу талазында, а Галилеяның мурнуу талазында чыдар черниң чурттакчылары. Самария чурттуглар чоорту дүрзү-бурганнарга чүдүүрүнден адырлып, Бурганга бүзүрей бергеш, Моисейниң хоойлузун шыңгыы сагып келгеннер. Самарияда чурттаан, еврей ук-ызыгуурлуг-даа болза, өске сөөк-языларбиле холужа берген чон-биле еврейлер көрүшпес, өжээннежир чораан.

Синагога - иудейлерниң Бурганга мөгеер база ыдыктыг хоойлуну өөренир дээш чыглыр чери.

Сугга суктурары (грек. баптисмос, орус. крещение) - сугже шымындыр суп, ыдыктап чууру. Бо ёзулалды эртип турар кижини сугже хензиг өйде шымындыр сугар. Сугга суктурары - ол ёзулалды эрткен кижиниң үндезини-биле чаартынып, чаа амыдыралче катап төрүттүнериниң база сагыш-сеткилин бачыттан арыглааш, Бурганче эглип кээриниң символ-демдээ. Иисус Христостуң өлүмүнүң болгаш катап дирилгениниң база символ-демдээ.

Тамы (грек. хадэс, орус. ад) - иудей ёзу-дүрүм ёзугаар өлген кижилерниң турар чери азы өлүглерниң хаанналгазы. Дорт очулдурарга, «өлүглер ораны» азы «дүп чок тамы» дээн. Бачыттыг кижилерниң кеземчеге онаажыр чери.

Угаадыглыг чугаа (грек. параболэ, орус. притча) - «деңнелге» дээн уткалыг сөс. Долгандыр турар амыдыралга ийикпе, азы төөгүге үндезилей алдынган, мөзү-шынар азы угаан-сарыыл талазы-биле кандыг-бир өөредиг, угаадыг сиңген чугааны ынча дээр.

Үе - Чаа Дугуржулга-чагыгда үени санаарының ийи системазы таваржып турар. Биргизи - еврей. Еврейлер хонуктуң эгезин хүннүң ашканындан эгелеп санап турганнар. Ийигизи - рим. Римчилер хонуктуң эгезин хүннүң үнгени-биле, а хонуктуң төнчүзүн хүннүң ашканы-биле санап турганнар. Рим санаашкын Чаа Дугуржулга-чагыгда хөй таваржып турар. Хонуктуң дуртун 12 шактарга база дүнге үлеп турган. Ынчангаш эртенгиниң 9 шак дээрге үшкү шак, 12 шак - алдыгы шак, а дүштекиниң 15 шак - тоску шак болур.

Фарисейлер - Иудеяга ол үеде турган чугула салдарлыг шажынчы бөлүктүң кежигүннери. Фарисейлер боттарын ыдыктыг хоойлуну база иудей ёзу-чаңчылдарны шыңгыы сагып чоруур бис деп чарлап чорааннар. Оларның хөй кезии бай-шыдалдыг улус турган.

Хаарган далганнар байырлалы (грек. азумой, орус. праздник опресноков) - хосталыышкын байырлалының соонда дораан эгелээр, 7 хонук дургузунда уламчылаар байырлал. Далганын хөөдүп четтикпээн еврей чоннуң дүвү-далаш-биле Египеттен дескениниң сактыышкыны кылдыр ол 7 хонук дургузунда ажыткы-биле хөөтпээн хаарган далганнар чиир турган.

Хосталыышкын байырлалы (грек. пасха, евр. песах) - еврейлерниң өгбелериниң туттуругга турганы Египеттен адырлып үнгенин демдеглээн байырлал. Ол байырлал кээрге, иудейлер Бурганның айтыышкынын ёзугаар хосталыышкын байырлалының хураганын дөгергеш, ооң ханы-биле хаалгазын демдектээш, кежээки чемин чиир турганнар.

Христос (евр. Машиях, орус. Мессия) - еврей база грек дылдан дорт очулдурарга, «Чагдырган» дээн. Бурунгу Израильге хаанны дүжүлгеге олуртурда, ыдыктыг үс-биле бажын чаар ёзулал турган. Иисусту Бурган дүжүлгеге «чаап олурткан», ынчангаш Ол Израильдиң манааны, Ооң кээрин медээчилерниң баш удур чугаалааны Мессия азы Христос болур.

Ыдыктыг Сүлде (грек. Пнеума Хагион, орус. Дух Святой) - Бурганның Сүлдези; Оглунуң ады-биле болгаш Ооң дилээнин ёзугаар Ададан бадып кээп турар алыс шынны көргүзер Сүлде; Аргалакчы болгаш Өмээржикчивис.

Ыдыктыг хоойлу (грек. номос, евр. Тора, орус. закон) - бо сөс элээн каш утканы илереткен: 1) Ниитизи-биле Бурганның сөзүн азы Бурганның хоойлузун;
2) Ниитизи-биле Эрги Дугуржулга-чагыгның Бижилгелерин;
3) Моисейниң Беш номун: «Эге дөстү», «Хосталыышкынны», «Левитти», «Саннарны», «Ыдыктыг хоойлунуң катаптаашкынын»;
4) Моисейниң хоойлузун, өскээр чугаалаарга, Синай даанга Моисейге Бурганның бергени мөзү-шынар, хамааты дүрүм-сагылга база Бурганга бараан болур талазы-биле чурумчуткан хоойлулар чыындызын. Ыдыктыг хоойлуну ынчалдыр кезектей үлеп-даа турза, Бурганның сөзү чаңгыс хоойлу дугайында чугаалап турарын медереп билир херек.

Ыдыктыг ыр (грек. псалмос) - Бурганны алдаржыткан ырылар. Оларның иштики утказы алгыш-йөрээл база мөргүл хевирлиг болур. Ыдыктыг ырларның номунда 150 ыр кирген, Давид хаан дыка хөй Ыдыктыг ырны чогааткан бооп турар.

Чаа Дугуржулга-чагыг (грек. Кайнэ Диатэкэ, орус. Новый Завет) - орус дылда ажыглаан «завет» деп сөстүң алыс утказы «дугуржулга» азы «керээ» болур. Бурганның чорутканы Камгалакчы Христостуң келгенин база Бурганның Ону дамчыштыр бистерге бергени Чаа Дугуржулга-чагыгны херечилээн 27 номдан тургустунган Ыдыктыг Бижилге. Ол Медээ Христосту дамчыштыр Бурганче канчап катап эглирин, чидирипкен аас-кежиин база мөңге амыдыралды канчап тып алырын чугаалап турар. Чаа Дугуржулга-чагыг бүгү кижи төрелгетенге хамааржыр.

Шээрленири азы шээрлениишкин (грек. нэстейа, орус. пост) - мөргүлдүң дээштиин күштелдирер дээш база аажок күштүг качыгдалды көргүзер дээш, элээн үе дургузунда аъш-чем чиирин шеглээри.

Элчин (грек. апостолос) - Бурганның мурнундан бүрүн эргелиг төлээ. Иисус Христоска бараан болуру-биле кыйгырткан кижи. Иисус Бодунуң эң баштайгы өөреникчилериниң аразындан 12 кижиге ол атты берген.

Эрги Дугуржулга-чагыг (грек. Палайа Диатэкэ, орус. Ветхий Завет) - Бодунуң шилип алганы еврей чон-биле Бурганның Моисейни дамчыштыр чарган керээзи азы дугуржулгазы болур. Эрги Дугуржулга-чагыг 39 номдан бүткен болгаш хоойлу, медээчилер, өске ыдыктыг бижилгелер деп үш кол кезектен тургустунган. Чаа Дугуржулга-чагыгда Эрги Дугуржулга-чагыгны болгаш Ооң кезектерин «Бижилге» деп сөс-биле демдеглеп турар.

Эрлик (грек. диаболос, орус. дьявол) - «буруудадыкчы» дээн уткалыг сөс. Бурганның удурланыкчызын, кижилерниң күткүкчүзүн, каржы буктарның эң кол баштыңчызын ынча деп адаар. Ооң аттары - сатана, веельзевул, бузуттуг.