Авраам - еврей чоннун ундезилекчи огбези, Бурганга бузурээринин улегер-чижээ. Бурган оон-биле тускай дугуржулга-чагыг чарган.

Авырал (грек. харис, орус. благодать) -Бурганнын оршээли, ээ коруушкуну, энерели, бузурээн кижиге чорудуп бээр кужу.

Ажыдыышкын (грек. апокалипсис, орус. откровение) - ол дээрге Бурганнын кандыг-бир кижиге Бодунун кузел-соруун илередип коргузери-дир. Бурган ажыдыышкынын янзы-буру аргалар-биле кылып турган - чамдыкта кижиге дорту-биле чугаалап, чамдыкта Бодунун толээзин чорудуп, а чамдыкта душту азы онза костуушкунну коргузуп турган.

Аминь - еврей дылдан дорт очулдурарга, шын, ылап шын дээн, колдуунда-ла ындыг, ындыг-ла болзунам дээн уткалыг сос.

Амыр-дыш хуну (грек. саббатон) - буруну-биле Бурганга тураскааттынган хун, амгы суббота-биле салчап болбас. Ол хунде хун бурунун ажылын кылыры хоруглуг. Иудейлерде неделянын чедиги хуну болур, ол хунде олар синагогага барып турган.

Асия - Бичии Азиянын (амгы Турция куруненин кезии) барыын талазында чыдар Римге чагырткан девискээр, Азия дип-биле салчап болбас.

Бачыт азы хай-бачыт (грек. хамартиа, орус. грех) - Бурганнын мурнунга шынчы эвес болуп, Оон айтыышкыннарын сагывазы, Ону хулээп корбези, Оон хоойлузун сагыштыы-биле азы боду билбейн урээри болгаш Анаа удур база оске кижилерге удур уулгедиг кылыры. Бачыттыг болуру - бугу кижи торелгетеннин ниити шын эвес байдалы.

Баштыннар (грек. пресбутэрой, орус. старейшины) - Израиль чоннун торел болуктеринин эрге-чагырга туткан толээлери. Бурганнын бараалгакчылары-биле кады еврейлернин шажынчы амыдыралын башкарып турганнар, оларнын чамдыызы дээди иудей Човулелдин кежигуннери болур.

Белдир-крес (грек. стаурос, орус. крест) - эн баштай херектеннерни хилинчектеп шаажылаар дээш база дорамчылап бужартадыр дээш азар янзы-буру хевирлиг адагаш турган. Рим империязынга эн аар кемниг херек уулгеткен херектеннерни ийи шавышкак ыяшка хере шаап шаажылаары бугу шаажылалдарнын эн-не каржы болгаш хилинчектиг хевири деп санаттырар чуве-дир. Иисусту белдир-креске хере шаап шаажылаан соонда, ол шаажылал чепсээ Ону дамчып кээр камгалалдын база амыдыралдын демдээ болу берген.

Бурган (грек. Теос, орус. Бог) - бугу-ле бар чувенин Дээрги-Чаяакчызы, бистернин база Чаяакчывыс, бистин амыдыралывыстын ундезин-дозу.

Бурганнын бараалгакчызы (грек. хиэрэус, орус. священник) - ыдыктыг бараан болуушкун кылыр, оскээр чугаалаарга, Бурганнын оргээзинге оргул кылыр болгаш артыжаар база оске-даа шажынчы ёзулалдар кууседир кижи-дир. Оон кол сорулгазы - Бурган биле кижилер аразынга эптештирикчи болуру. Дээрги-Чаяакчы Левийнин аймаан Бурганга бараан болур аймак кылдыр шилип, ангылаан соонда, Бурганнын бараалгакчылары деп атты эдилээр эргени Моисейнин акызы Аароннун торел болуунге берген, а оон оолдары база эр хиндиктиг салгалы Бурганнын бараалгакчылары болуп келгеннер.

Бурганнын дээди бараалгакчызы (грек. архихиэрэус, орус. первосвященник) - Бурганнын бараалгакчыларынын аразында бирги черде турар, онзагай хулээлгелерлиг база чон мурнунга улуг хундуткелдиг кижи, соолзуредир дээди иудей Човулелдин база даргазы болуп турган. Ол тускай хептиг болур болгаш бодун онзагай арыг, улегерлиг ап чоруур ужурлуг.

Бурганнын оргээзи (грек. хиэрос, наон, орус. храм) - Бурганга бараан болдурган ыдыктыг оран-сава. Соломон хаан Бурганнын оргээзин Иерусалимге тудуп тургускан соонда, ол оран-сава Израильде Бурганга бараан болуп, могеер болгаш оргул кылыр чангыс-ла топ чер апарган. Анаа Бурганнын бараалгакчылары чудулге ёзулалдарын кууседип база Бурганга оргулду кылып турган.

Бурганнын Чагыргазы азы Дээрнин Чагыргазы (грек. Басилейа Теоу, Басилейа оураноу, орус. Царство Божие, Небесное Царство) - ол дээрге чугле улустун олум соонда амыдыраар чери эвес, а Бурганнын чаяаганы бугу чувенин Анаа эки туразы-биле чагыртыры база башкартыры делегей тургузуу-дур.

Буянныг Медээ (грек. Евангелион) - Иисус Христостун болгаш Ону дамчыштыр кээр камгалалдын база Бурганнын Чагыргазынын дугайында оорушкулуг медээ. Буянныг Медээни улус соолзуредир Иисустун бо делегейге амыдыралынын болгаш ажыл-херээнин дугайында чугаа деп билип эгелээн. Ынчангаш Камгалакчы Иисустун бо делегейге амыдыралынын база ажыл-херээнин дугайында тоожаан дорт Буянныг Медээ бар болуп турар. Оларны биске Оон оореникчилери дамчыткан.

Веельзевул - буктарнын чагырыкчызы, эрликтин бир ады.

Галилея хол - бо хол Галилея, Геннисарет болгаш чагырыкчы Тиверийге тураскааткан Тивериада хол деп уш ангы аттыг. Грек созуглелде ол улуг эвес холду колдуунда-ла далай дээр турган.

Давид - Христостун торуттунеринге чедир 1000 хире чыл мурнунда уеде Израиль болгаш Иудеянын хааны. Бурганны алгап-мактаан дыка хой Ыдыктыг ырларнын бижикчизи. Христос бо делегейге Давидтин ук-уксаазындан торуттунген, ынчангаш оон оглу деп санаттырар.

Дурзу-бурган (грек. эйдолос, орус. идол) - еврей чонну хурээлээн чоннар шуткуп-сиилбээн, чуруп каан дурзулер кылып алгаш, оларын бурганнар деп адап, могейип турганнар.

Дываажан (грек. парадейсос, орус. рай) - эн баштайгы чингине утказы-биле сесерлик дээн сос, Едемнин сесерлии. Иисус дываажанны Бурганнын кузел-соруунун аайы-биле чурттап чораан, Анаа шынчы улустун оон кээр амыдыралынга турар чери дээн.

Дээди иудей Човулел (грек. синедрион) - чуртту башкарар дээди шииткел чери. Дээди Човулелдин кежигуннеринге Бурганнын дээди бараалгакчылары, баштыннар база ном-хоойлу тайылбырлакчылары хамааржып болур турган.

Дээрги - грек дылда чугле Бурганнын ат-дужаалы эвес, а алдар-хундулуг кижилернин база хундуткелдиг ады.

Дээрги-Чаяакчы (грек. Кириос, орус. Господь) - бо состу грек дылдан очулдурарга, дээрги дээн уткалыг болгаш Бурганга хамаарылгалыг кылдыр ажыглаттынып турар. Эрги Дугуржулга-чагыгнын грек дылче очулгазында ол сос - Яхве (Иегова) деп состун очулгазы, Бурганнын ыдыктыг ады болур.

Дээрнин толээзи (грек. ангелос) - дорт очулдурарга, медээчи азы элчи дээн уткалыг сос. Бурганга бараан болуп турар, дээр уктуг, угаан-сарыылдыг онзагай амытаннар болур. Бурган оларны дамчыштыр бугу чувени башкарып, кижилерге база чоннарга дузалажып турар.

Еврей - Чаа Дугуржулга-чагыгнын тыва дылче бо очулгазында еврей деп сос кижинин омак-соогун коргузуп турар болгаш кижинин шажын-чудулге аайы-биле хамааржылгазын коргускен иудей деп состен ылгалып турар.

Иудей - Дээрги-Чаяакчыга бузурээн, ыдыктыг хоойлуну сагып чоруур, кыртыжап демдектээринин ёзулалын эрткен кижи. Чугле еврей соок улус эвес, а оске чоннар улузу база Дээрги-Чаяакчыга бузурээр-ле болза, иудей болу берип болур турган.

Камгалакчы (грек. Сотэр, орус. Спаситель) - бачыттан база монге олумден хостаар ылап шын база кара чангыс Камгалакчыны - Иисус Христосту, Бодунун эр чангыс торээн Оглун, Бурган Ада бо делегейже бачыттыг улусту камгалаары-биле чоруткан. Бурган Ада Боду база бугу улустун Камгалакчызы деп адаттырып турар.

Камгалал (грек. сотэриос, орус. спасение) - бачыттан, бузут-бактан болгаш олумден монге камгалалды алыры. Камгалал Бургандан Христосту дамчыштыр кээр.

Кижи амытан оглу (евр. Бен-адам, орус. Сын Человеческий) - Иисустун Боду Бодунга хамаарыштыр ажыглап келген бо ады Ону кижи кылдыр коргуспушаан, медээчилернин чугаалап келгени Камгалакчы Христос база ол-дур дээрзин онзалап демдеглеп турар. Эрги Дугуржулга-чагыгда Даниил медээчи Кижи амытан оглунга домей кижи бугу ортемчейнин чагырыкчызы болурун чугаалаан.

Кыртыжап демдектээри (грек. пэритомэ, орус. обрезание) - бичии оолдарны Бурганга бараан болдурганын херечилээр иудей ёзулал. Торуттунгенинден бээр сески хонукта оолдарнын дотаанын кыдыкы кежин кыртыжап демдектээш, оларга ат тыпсыр турган. Бо ёзулал Авраам биле Бурганнын аразында дугуржулганын демдээ бооп, ол уеден бээр еврей чонга нептереп эгелээн.

Левиттер - Израиль чоннун улуг огбелеринин бирээзи Левийнин салгакчылары болур. Бурган оларны Бодунун оргээзинге бараалгазын дээш шилип алган.

Медээчи (грек. профэтэс, орус. пророк) - Бурганнын кузел-соруун чонга медеглээр ужурлуг, Анаа тускай кыйгырткан кижи. Бурган Бодунун созун медээчилерни дамчыштыр улуска медеглеп турган.

Моисей - израиль чоннун Египетке торуттунген ондур улуг медээчизи болгаш баштынчызы база хоойлу-дурум тургузукчузу. Моисей Бурганнын айтыышкыны-биле еврей чонну Египетке туттуруушкундан ундурген. Иудей чанчыл ёзугаар Беш ном азы Моисейнин хоойлузу оон бижээн номнары болур.

Моргул, моргууру - ол дээрге кижинин Бурган-биле чугаазы азы харылзажылгазы-дыр. Моргуп тура, кижи Бурганны алдаржыдар, Анаа ооруп четтирер, Оон дуза дилээр, бодунун бачыттарын миннир болгаш оон-даа оске.

Ном-хоойлу тайылбырлакчызы (грек. грамматэус, орус. книжник, законник) - бодун Бурганнын хоойлузун (Бижилгелерни) шинчилээринге, тайылбырлаарынга база чара бижииринге бараан болдурган эртемден еврейлерни ынча дээр турган. Оларнын хой нуруузу дээди иудей Човулелдин кежигуннери болуп, эн чугула херектерни шиидип турган.

Он-хоорай (грек. Декаполис, орус. Десятиградие) - Галилея холдун чоон талазында турар эн чугула он хоорайнын эвилели база ол кезек девискээрнин ады. Он-хоорайнын чурттакчыларынын хой кезии дурзу-бурганнарга чудуур улус турган.

Оргул салыр бедигээш (грек. тусиастэрион, орус. жертвенник) - Бурганга оргулдерни (колдуунда-ла мал-маганны, куштарны азы унуш-дужутту) орттедип турган даштан кылган тудуг аймаа. Иисус Христостун уезинде иудейлернин Бурганга оргул салыр дын чангыс чери Оон Иерусалимде оргээзинге турган.

Оске чоннар улузу (грек. этнэ, орус. язычники) - Иудейлернин билиишкини-биле Бурганнын шилип алган чонунга хамаарышпас, олардан ангы шажын-чудулгелиг улусту ынча дээр. Чамдык таварылгаларда оске чоннар азы шупту чоннар деп билиишкинни илередир. Иудейлер оларны арыг эвес кылдыр санап, аралажып харылзашпазын кызып турган.

Понтий Пилат - Иудеянын Римден чагырыкчызы, ону б.э. 26 чылында император Тиверий томуйлаан. Ол Иудеяда рим аг-шеригни башкарып, Бурганнын дээди бараалгакчыларын томуйлап база чугула шуугу айтырыгларын шиитпирлеп турган. Еврей тоогучулернин херечилелдерин ёзугаар Пилат каржы-дошкун, туразы улуг кижи чораан, ол еврейлер болгаш самарийжилерге хой хораны чедирген.

Равви, Раввуни - ондур улуг дээрги дээн уткалыг. Иисустун уезинде иудейлернин ном-хоойлу тайылбырлакчыларынга берип турганы хундуткелдиг ат. Ындыг ат-биле еврей чон Иисус Христосту база хундулеп адап турган.

Саддукейлер - Иисус Христос уезинде Иудеяга турган, фарисейлерге удурланышкак шажынчы болгаш политиктиг болук. Олар олгеннернин катап дирлиринге бузуревес база ызыгууртан, бай-шыырак кижилер аразынга салдары улуг турган. Дыка хой саддукейлер Бурганнын бараалгакчылары турган.

Самария чурттуглар азы самарийжилер - Палестинанын ортаа кезиинде, Иудеянын сонгу талазында, а Галилеянын мурнуу талазында чыдар чернин чурттакчылары. Самария чурттуглар чоорту дурзу-бурганнарга чудуурунден адырлып, Бурганга бузурей бергеш, Моисейнин хоойлузун шынгыы сагып келгеннер. Самарияда чурттаан, еврей ук-ызыгуурлуг-даа болза, оске соок-языларбиле холужа берген чон-биле еврейлер корушпес, ожээннежир чораан.

Синагога - иудейлернин Бурганга могеер база ыдыктыг хоойлуну ооренир дээш чыглыр чери.

Сугга суктурары (грек. баптисмос, орус. крещение) - сугже шымындыр суп, ыдыктап чууру. Бо ёзулалды эртип турар кижини сугже хензиг ойде шымындыр сугар. Сугга суктурары - ол ёзулалды эрткен кижинин ундезини-биле чаартынып, чаа амыдыралче катап торуттунеринин база сагыш-сеткилин бачыттан арыглааш, Бурганче эглип кээринин символ-демдээ. Иисус Христостун олумунун болгаш катап дирилгенинин база символ-демдээ.

Тамы (грек. хадэс, орус. ад) - иудей ёзу-дурум ёзугаар олген кижилернин турар чери азы олуглернин хаанналгазы. Дорт очулдурарга, олуглер ораны азы дуп чок тамы дээн. Бачыттыг кижилернин кеземчеге онаажыр чери.

Угаадыглыг чугаа (грек. параболэ, орус. притча) - деннелге дээн уткалыг сос. Долгандыр турар амыдыралга ийикпе, азы тоогуге ундезилей алдынган, мозу-шынар азы угаан-сарыыл талазы-биле кандыг-бир ооредиг, угаадыг синген чугааны ынча дээр.

Уе - Чаа Дугуржулга-чагыгда уени санаарынын ийи системазы таваржып турар. Биргизи - еврей. Еврейлер хонуктун эгезин хуннун ашканындан эгелеп санап турганнар. Ийигизи - рим. Римчилер хонуктун эгезин хуннун унгени-биле, а хонуктун тончузун хуннун ашканы-биле санап турганнар. Рим санаашкын Чаа Дугуржулга-чагыгда хой таваржып турар. Хонуктун дуртун 12 шактарга база дунге улеп турган. Ынчангаш эртенгинин 9 шак дээрге ушку шак, 12 шак - алдыгы шак, а душтекинин 15 шак - тоску шак болур.

Фарисейлер - Иудеяга ол уеде турган чугула салдарлыг шажынчы болуктун кежигуннери. Фарисейлер боттарын ыдыктыг хоойлуну база иудей ёзу-чанчылдарны шынгыы сагып чоруур бис деп чарлап чорааннар. Оларнын хой кезии бай-шыдалдыг улус турган.

Хаарган далганнар байырлалы (грек. азумой, орус. праздник опресноков) - хосталыышкын байырлалынын соонда дораан эгелээр, 7 хонук дургузунда уламчылаар байырлал. Далганын хоодуп четтикпээн еврей чоннун дуву-далаш-биле Египеттен дескенинин сактыышкыны кылдыр ол 7 хонук дургузунда ажыткы-биле хоотпээн хаарган далганнар чиир турган.

Хосталыышкын байырлалы (грек. пасха, евр. песах) - еврейлернин огбелеринин туттуругга турганы Египеттен адырлып унгенин демдеглээн байырлал. Ол байырлал кээрге, иудейлер Бурганнын айтыышкынын ёзугаар хосталыышкын байырлалынын хураганын догергеш, оон ханы-биле хаалгазын демдектээш, кежээки чемин чиир турганнар.

Христос (евр. Машиях, орус. Мессия) - еврей база грек дылдан дорт очулдурарга, Чагдырган дээн. Бурунгу Израильге хаанны дужулгеге олуртурда, ыдыктыг ус-биле бажын чаар ёзулал турган. Иисусту Бурган дужулгеге чаап олурткан, ынчангаш Ол Израильдин манааны, Оон кээрин медээчилернин баш удур чугаалааны Мессия азы Христос болур.

Ыдыктыг Сулде (грек. Пнеума Хагион, орус. Дух Святой) - Бурганнын Сулдези; Оглунун ады-биле болгаш Оон дилээнин ёзугаар Ададан бадып кээп турар алыс шынны коргузер Сулде; Аргалакчы болгаш Омээржикчивис.

Ыдыктыг хоойлу (грек. номос, евр. Тора, орус. закон) - бо сос элээн каш утканы илереткен:
1) Ниитизи-биле Бурганнын созун азы Бурганнын хоойлузун;
2) Ниитизи-биле Эрги Дугуржулга-чагыгнын Бижилгелерин;
3) Моисейнин Беш номун: Эге досту, Хосталыышкынны, Левитти, Саннарны, Ыдыктыг хоойлунун катаптаашкынын;
4) Моисейнин хоойлузун, оскээр чугаалаарга, Синай даанга Моисейге Бурганнын бергени мозу-шынар, хамааты дурум-сагылга база Бурганга бараан болур талазы-биле чурумчуткан хоойлулар чыындызын.
Ыдыктыг хоойлуну ынчалдыр кезектей улеп-даа турза, Бурганнын созу чангыс хоойлу дугайында чугаалап турарын медереп билир херек.

Ыдыктыг ыр (грек. псалмос) - Бурганны алдаржыткан ырылар. Оларнын иштики утказы алгыш-йорээл база моргул хевирлиг болур. Ыдыктыг ырларнын номунда 150 ыр кирген, Давид хаан дыка хой Ыдыктыг ырны чогааткан бооп турар.

Чаа Дугуржулга-чагыг (грек. Кайнэ Диатэкэ, орус. Новый Завет) - орус дылда ажыглаан завет деп состун алыс утказы дугуржулга азы керээ болур. Бурганнын чорутканы Камгалакчы Христостун келгенин база Бурганнын Ону дамчыштыр бистерге бергени Чаа Дугуржулга-чагыгны херечилээн 27 номдан тургустунган Ыдыктыг Бижилге. Ол Медээ Христосту дамчыштыр Бурганче канчап катап эглирин, чидирипкен аас-кежиин база монге амыдыралды канчап тып алырын чугаалап турар. Чаа Дугуржулга-чагыг бугу кижи торелгетенге хамааржыр.

Шээрленири азы шээрлениишкин (грек. нэстейа, орус. пост) - моргулдун дээштиин куштелдирер дээш база аажок куштуг качыгдалды коргузер дээш, элээн уе дургузунда аъш-чем чиирин шеглээри.

Элчин (грек. апостолос) - Бурганнын мурнундан бурун эргелиг толээ. Иисус Христоска бараан болуру-биле кыйгырткан кижи. Иисус Бодунун эн баштайгы оореникчилеринин аразындан 12 кижиге ол атты берген.

Эрги Дугуржулга-чагыг (грек. Палайа Диатэкэ, орус. Ветхий Завет) - Бодунун шилип алганы еврей чон-биле Бурганнын Моисейни дамчыштыр чарган керээзи азы дугуржулгазы болур. Эрги Дугуржулга-чагыг 39 номдан буткен болгаш хоойлу, медээчилер, оске ыдыктыг бижилгелер деп уш кол кезектен тургустунган. Чаа Дугуржулга-чагыгда Эрги Дугуржулга-чагыгны болгаш Оон кезектерин Бижилге деп сос-биле демдеглеп турар.

Эрлик (грек. диаболос, орус. дьявол) - буруудадыкчы дээн уткалыг сос. Бурганнын удурланыкчызын, кижилернин куткукчузун, каржы буктарнын эн кол баштынчызын ынча деп адаар. Оон аттары - сатана, веельзевул, бузуттуг.