1300 تەبىرلەر (ئۇمبۇ تەبىرلەر ئېلىپبە تەرتىپى بويىچە تىزىلدى.) ئالىي كېڭەممە _ بۇ، يەھۇدىيلارنىڭ ئەڭ ئالىي دىنىي، سىياسىي ۋە قانۇنىي ئورگىنى بولۇپ، ئۇ باش روھانىي، ئالىي روھانىيلار، تەۋرات ئۇستازلىرى ۋە ئاقباقاللاردىن تەمكىل تاپقان. بۇ كېڭەممە يېرۇسالېمغا ئورۇنلامقان. رىم ئىمپېرىيىبى دەۋرىدە، ئۇنىڭ ھوقۇقى چوڭ بولۇپ، سوت ئاچاتتى. ئۇنىڭ جەخئىي 71 ئەزاسى بولۇپ، باش روھانىي ئۇلارنىڭ رەئىبى ئىدى. ئالىي كېڭەممىنىڭ ئەزالىرى پەرىبىي ۋە سادۇقىيلاردىن ئىبارەت ئوخشىمايدىغان دىنىي ئېقىملاردىن بولغاچقا، ئۇلار دائىم ئوخشىمايدىغان پىكىرلەرنى ئوتتۇرىغا قوياتتى. ئابىن _ «مۇنداق بولبۇن» دېگەن خەنىدە بولۇپ، خۇدانى خەدھىيىلەش، دۇئا قىلىش ۋە بەخت تىلەملەردە ئېيتىلغانلارنى تەستىقلامنى بىلدۈرىدۇ. ئاۋسۇستۇس _ خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 27_يىلدىن خىلادىيە 14_يىلغىچە رىم ئىمپېرىيىبىدە ھۆكۈخرانلىق قىلغان ئىمپېراتور. ئەرمنىڭ پادىشاھلىقى _ «خۇدانىڭ پادىشاھلىقى» ا قارالبۇن. ئەلچى _ بۇ، ئەيبا خەسىھنىڭ ئالاھىدە تاللىغان ئون ئىككى ماگىرتىنىڭ ئاتىلىشى. ئەلچىلەر ئەيبا خەسىھنىڭ ھاياتىنى ئېنىق بىلگەن، تەلىمىنى ئاڭلىغان، خۆجىزىلىرى، كرېبتتىكى ئۆلۈخى ھەخدە ئۇنىڭ ئۆلۈخدىن تىرىلىشىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ ۋەزىپىبى بۇلارا گۇۋاھلىق بېرىش بىلەن خۇش خەۋەر تارقىتىش ۋە ئېتىقادچىلار جاخائەتچىلىكىگە ئاساس سېلىشتۇر. كېيىنچە، ئون ئىككى ماگىرتتىن بامقا پاۋلۇس، بارنابا، ياقۇپ ۋە بامقا ئېتىقادچىلارخۇ ئەلچى دەپ ئاتالغان («خەتتا» 10: 1 _ 4؛ «ئەلچىلەر» 1: 21 _ 22). ئەھدە _ ئىككى تەرەپ ئوتتۇرىبىدا تۈزۈلگەن توختام. قەدىمكى زاخاندا خۇدا ئىنبانلار بىلەن ئەھدە تۈزگەندە، ئەھدىنىڭ ئىناۋەتلىك بولۇمى ئۈچۈن قان تەبىرلەر 1301 ئاققۇزۇلۇش كېرەك ئىدى. 1. كونا ئەھدە: خۇدانىڭ خۇسا پەيغەخبەر ئارقىلىق ئىبرائىل خەلقى بىلەن ئۇلارنىڭ ئەركەك خالنىڭ قېنىنى ئاققۇزۇمى ئارقىلىق تۈزگەن ئەھدىبىدۇر («چىقىش» 24: 3 _ 8). كونا ئەھدە بويىچە يەھۇدىيلار تەۋرات قانۇنىغا تولۇق ئەخەل قىلغاندىلا خۇدانىڭ ۋەدە قىلغان بەخت_سائادىتىگە ئېرىشەلەتتى. بولمىبا، خۇدانىڭ لەنىتىگە ئۇچرايتتى. 2. يېڭى ئەھدە: خۇدانىڭ ئىنبانلار بىلەن ئەيبا خەسىھنىڭ قۇربانلىق قېنى ئارقىلىق تۈزگەن ئەھدىبىدۇر («خەتتا» 26: 28). بۇ ئەھدە بويىچە خۇدانىڭ ۋەدىبىگە تەۋرات قانۇنىغا ئەخەل قىلىش ئارقىلىق ئەخەس، بەلكى ئېتىقاد قىلىش ئارقىلىق ئېرىشكىلى بولىدۇ. خۇدا ئەيبا خەسىھكە ئېتىقاد قىلغۇچىلارنىڭ گۇناھلىرىنى كەچۈرۈپ، ئۇلارا خۇقەددەس روھ ئاتا قىلىپ، ئۆز قانۇنلىرىنى ئۇلارنىڭ ئەقلىگە سېلىپ، قەلبىگە پۈتىدۇ («ئىبرانىيلار» 8: 8 _ 13 ۋە 9: 15). ئەھدە ساندۇقى _ ئىچىدە خۇدانىڭ ئىبرائىل خەلقى بىلەن تۈزگەن ئەھدىبىگە ۋەكىللىك قىلغان ئون پەرز يېزىلغان ئىككى تاش تاختا سېلىنغان ساندۇق. بۇ ساندۇقنى خۇدانىڭ ئەخرى بىلەن خۇسا پەيغەخبەر ياساتقان بولۇپ، ئۇ يااچتىن ياسىلىپ، پۈتۈنلەي ساپ ئالتۇندىن قاپلانغان ھەم ئىبادەت چېدىرىنىڭ ئىچىدىكى ئەڭ خۇقەددەس جايغا قويۇلغان («چىقىش» 25: 10 _ 22)؛ كېيىن خاننا سېلىنغان كوخزەك ۋە ھارۇننىڭ بىبلىغان ھاسىبىمۇ بۇ ساندۇقتا ساقلاندى («ئىبرانىيلار» 9: 4). بۇ ئەھدە ساندۇقى خۇدانىڭ ئىبرائىل خەلقىگە بەرگەن ۋەدىبىنى ئۇلارنىڭ ئېبىگە سېلىپ، خۇدانىڭ ئۇلار بىلەن بىللە ئىكەنلىكىگە سىمۋول قىلىنغان. بابىل مەھىرى _ فىرات دەرياسىنىڭ بويىغا ئورۇنلامقان مەھەر بولۇپ، ئۇنىڭ خەلقى ئۆز داڭقىنى چىقىرىش ئۈچۈن بۇ مەھەردە «ئاسمانغا تاقامقۇدەك» ئېگىز بىر خۇنار ياسامقا باملىغان. بىراق، ئۇلارنىڭ ياخان نىيىتىنى بىلگەن خۇدا ئۇلارنىڭ تىلىنى قالايمىقانلامتۇرۇۋېتىپ، ئۇ يەردىكى ئادەخلەرنى دۇنيانىڭ ھەخمە يېرىگە تارقىتىۋەتكەن («يارىتىلىش» 11: 1 _ 9). كېيىن، بۇ مەھەر ئۇلۇ بابىلون ئىمپېرىيىبىنىڭ پايتەختىگە ئايلانغان. خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 6_ئەسىردە خۇدانىڭ 1302 تەبىرلەر خەلقى بولغان يەھۇدىيلار زورلۇق_زوخبۇلۇق بىلەن بابىلونغا سۈرگۈن قىلىنغانلىقى ئۈچۈن، بابىل مەھىرى خۇدانىڭ ەزىپىگە ئۇچراپ، دۈممىنىنىڭ قولىدا يېڭىلىپ ۋەيران بولغان. يېڭى ئەھدە دەۋرىدە ئېتىقادچىلار بەزىدە رىم مەھىرىنى «بابىل» دەپ ئاتىغان. بابىل خۇداا قارمىلىشىدىغان خەدەنىيەتكە سىمۋول قىلىنغان («ۋەھىيلەر» 17: 5). باجگىر _ خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 63_يىلى رىم ئىمپېرىيىبى ئىبرائىلىيىنى بېبىۋالغاندىن كېيىن، ئىبرائىللار رىم ھۆكۈخىتىگە باج تۆلەمكە خەجبۇر بولغان. بۇ يەردىكى «باجگىر» ئەينى چادا ئۆز خەلقىدىن باج يىغقۇچى يەھۇدىيلارنى كۆرسىتىدۇ. بۇ باجگىرلار ئۆز خەلقى تەرىپىدىن گۇناھكارلار دەپ ھېبابلىناتتى ۋە كەخبىتىلەتتى. چۈنكى، يەھۇدىيلار بىر تەرەپتىن بۇ باجگىرلارنىڭ ساختا ئىلاھلارا سەجدە قىلىدىغان يات خىللەتلەرگە خىزخەت قىلغانلىقىغا قاتتىق نەپرەتلەنبە، يەنە بىر تەرەپتىن ئۇلارنىڭ كۆپ ھاللاردا ئۆز نەپبى ئۈچۈن بەلگىلىمىدىن ئارتۇق باج يىغىۋالىدىغانلىقىغا نارازى بولاتتى. بەيتلەھەم _ يېرۇسالېمنىڭ سەككىز كىلوخېتىر جەنۇبىغا جايلامقان بىر يېزا. بۇ جايدا داۋۇت پادىشاھ تۇۇلۇپ چوڭ بولغان. خۇددى خىكا پەيغەخبەر خۇقەددەس كىتابتا ئالدىن ئېيتقاندەك، قۇتقۇزۇچى _ خەسىھمۇ خۇمۇ يەردە تۇۇلغان. پەرىغىي _ خۇتەئەسبىپ يەھۇدىي دىنىي خەزھىپى. ئۇلار تەۋرات قانۇنىدىكى ئەخرلەرنى ۋە يەھۇدىي دىنىي ئۇستازلىرىنىڭ ئۇ ئەخرلەرگە قومقان يۈزلىگەن قائىدىلىرىنى تولۇق ئورۇنلامقا تىرىشقان. ئۇلار مۇنداق قىلباق، خۇدا بىزنىڭ خەلقىمىزگە بەخت ئاتا قىلىدۇ، دەپ ئىشىنەتتى. پەرىشتە _ خۇدانىڭ خىزخىتىدە بولىدىغان، مۇنداقلا ئۇنىڭ خەۋەرلىرىنى ئىنبانلارا يەتكۈزىدىغان روھىي خەۋجۇداتتۇر. پونتىي پىلاتۇس _ رىملىقلار تەرىپىدىن ئىبرائىلىيىنىڭ جەنۇبىي قىبمىغا جايلامقان يەھۇدىيە ئۆلكىبىنى بامقۇرۇمقا تەيىنلەنگەن ۋالىي. ئۇ خىلادىيە 26_يىلدىن 36_ يىلغىچە ھوقۇق تۇتقان بولۇپ، ۋەھشىيلىكتە ئۇنىڭ داڭقى ھەتتا رىملىقلار ئارىبىدىمۇ تەبىرلەر 1303 چىققان. ئۇنىڭ ھۆكۈخرانلىقىغا بولغان نارازىلىقلار كۆپ بولغاچقا، رىم ئىمپېراتورى ئۇنى رىمغا چاقىرتىپ كەتكەن ۋە ئۇنى بامقا يەرگە پالىۋەتكەن. ئۇ بۇنىڭدىن ئۇزۇن ئۆتمەي ئۆلگەن. پېتىر نان ھېيتى _ «ئۆتۈپ كېتىش ھېيتى» ا قارالبۇن. تەۋرات _ تار خەنىدىن ئېيتقاندا، تەۋرات خۇسا پەيغەخبەر ئارقىلىق ئىبرائىل خەلقىگە چۈمۈرۈلگەن «ئالەخنىڭ يارىتىلىشى»، «خىبىردىن چىقىش»، «لاۋىيلار»، «چۆلدىكى ساناق» ۋە «قانۇن مەرھى» دىن ئىبارەت بەش قىبىمنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. كەڭ خەنىدىن ئېيتقاندا، تەۋرات زەبۇردىن بامقا، كونا ئەھدە دەۋرىدە خۇسا پەيغەخبەر ۋە بامقىلار ئارقىلىق چۈمۈرۈلگەن 38 قىبىمنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بۇلار زەبۇر بىلەن قومۇلۇپ «كونا ئەھدە» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. تەۋرات قانۇنى _ قەدىمكى زاخاندا خۇدا خۇسا پەيغەخبەر ئارقىلىق ئىبرائىل خەلقىگە چۈمۈرگەن پەرز ۋە قائىدە_تۈزۈخلەرنىڭ ئوخۇخىي ئاتىلىشى. ئۇلار تەۋراتتا خاتىرىلەنگەن بولۇپ، خۇدانىڭ ئۆز خەلقى ئىبرائىللار بىلەن بولغان خۇناسىۋىتىنىڭ ئاساسى، مۇنداقلا ئىبرائىللارنىڭ كۈندىلىك تۇرخۇمىنى رەتكە سالىدىغان قانۇن توپلىمى ئىدى. تەۋرات ئۇستاغى _ خۇقەددەس كىتابنىڭ تەۋرات، زەبۇر ۋە پەيغەخبەرلەر يازخىلىرىنى ئۆگىنىپ، كۆچۈرۈپ، خەلققە تەلىم بېرىدىغان دىنىي ئۇستاز. تىبېرىيۇس _ ئۇ ئىمپېراتور ئاۋۇستۇستىن كېيىن، خىلادىيە 14_يىلدىن 37_ يىلغىچە ھۆكۈخرانلىق قىلغان ئىمپېراتور. جەبرائىل _ خۇھىم پەرىشتىلەرنىڭ بىرى بولۇپ، ئۇ چۆخۈلدۈرگۈچى يەھيا ۋە ھەزرىتى ئەيبانىڭ تۇۇلۇمى تورىبىدىكى ۋەھىينى يەتكۈزگەن. جەبرائىل «خۇدا قۇدرەتلىك» دېگەن خەنىنى بىلدۈرىدۇ. جىن _ دائىم مەيتاننىڭ خىزخىتىدە بولىدىغان ياخان روھلاردۇر. ئۇلار ھەرقاچان خۇداا قارمى تۇرىدۇ ھەخدە خۇدا يولىدا خاڭغانلارا كامىلا قىلىدۇ. 1304 تەبىرلەر چۆبۈلدۈرۈش _ ئەينى چادا، كىشىلەر گۇناھلىرىنى تونۇپ، توۋا قىلىپ، دۇرۇس ياماش نىيىتىنى كۆرسەتبە، چۆخۈلدۈرگۈچى يەھيا ئۇلارنى سۇا چۆخۈلدۈرگەن. ئۇنىڭ خەقبىتى، ئۇلارنى قۇتقۇزۇچى _ خەسىھنىڭ كېلىشىگە تەييارلاش ئىدى. ئەيبا خەسىھتىن كېيىن، ئېتىقادچىلار ئۆز گۇناھلىرىغا توۋا قىلىپ، ئۇنىڭغا ئېتىقاد قىلغانلىقىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن، چۆخۈلدۈرۈمنى قوبۇل قىلغان. خەتنە قىلىش _ خۇدا بىلەن ئىبراھىم ئوتتۇرىبىدا تۈزۈلگەن ئەھدىنىڭ بەلگىبى بولۇپ، بۇ بەلگە ئىبراھىم ۋە ئۇنىڭ ئەۋلادلىرىنىڭ خۇدانىڭ ئۆز خەلقى بولغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. مۇنىڭ بىلەن، ئىبراھىم خۇدانىڭ ئەخرى بويىچە ئائىلىبىدىكى ئەرلەرنىڭ ھەخمىبىنى خەتنە قىلدۇران («يارىتىلىش» 17_باخ). ئىبراھىم ئەۋلادلىرىنىڭ ئۆز ئوۇللىرىنى خەتنە قىلىشتىن ئىبارەت ئادەتنى داۋاخلامتۇرۇمى ئۈچۈن، بۇ ئەخرنى ئوۇللىرىغا يەتكۈزگەن. خۇدانىڭ پادىشاھلىقى _ ئەرمنىڭ پادىشاھلىقى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. يەھۇدىيلار پەيغەخبەرلەرنىڭ ۋەھىيلىرىگە ئاساسەن، خۇدا كەلگۈسىدە قۇتقۇزۇچى _ خەسىھنى ئەۋەتىش بىلەن پادىشاھ داۋۇتنىڭ تەختىنى ئەسلىگە كەلتۈرۈپ، ئۆزىنىڭ پادىشاھلىقىنى قۇرىدۇ، دەپ قارىغان. دەرۋەقە، ئەيبا خەسىھنىڭ بۇ دۇنياا بىرىنچى قېتىم كېلىشى بىلەن خۇدانىڭ پادىشاھلىقى ناخايان بولدى. بۇ پادىشاھلىق يەھۇدىيلار ئويلىغاندەك ئۇلارنى رىم ھۆكۈخرانلىقىدىن ئازاد قىلىپ، ئۇلارنىڭ ئارىبىدا تىكلىنىدىغان بۇ دۇنيادىكى پادىشاھلىق ئەخەس، بەلكى ئەيبا خەسىھكە ئېتىقاد قىلغۇچىلارنىڭ قەلبىدە، يەنى ئېتىقادچىلار ھاياتىدا تىكلىنىدىغان پادىشاھلىقتۇر. ئەيبا خەسىھ ئىككىنچى قېتىم كەلگەندە، پۈتكۈل كائىناتقا ھۆكۈخرانلىق قىلىدىغان پادىشاھلىق تىكلىنىدۇ. خۇدانىڭ روھى _ «خۇقەددەس روھ» قا قارالبۇن. خۇدانىڭ ئوسلى _ ئىبرانىي تىلىدا «...نىڭ ئولى» دېگەن ئىپادىلەش مەكلى سېلىشتۇرۇلغان ئوبيېكتنىڭ ئالاھىدىلىكى ۋە تەبىئىتىنىڭ بىراۋدا بارلىقىنى كۆرسىتىدۇ، خەسىلەن «ئاخانلىقنىڭ ئولى»، «تەسەللىنىڭ ئولى» ۋە «گۈلدۈرخاخىنىڭ ئولى». تەبىرلەر 1305 ئەيبا خەسىھ «خۇدانىڭ ئولى» دەپ ئاتالغاندا، بۇ نام ھەرگىزخۇ جىبمانىي جەھەتتىكى خۇناسىۋەتنى كۆرسەتمەيدۇ. بۇ نام ئەيبا خەسىھتە خۇداا خاس سۈپەتنىڭ خەۋجۇتلۇقىنى كۆرسىتىدۇ. داۋۇت پادىشاھ _ خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 11_ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا ئىبرائىلىيىگە پادىشاھ بولغان ئادەم. ئۇ ھەم كاتتا پادىشاھ، ھەم ئۇلۇ پەيغەخبەر بولۇپ، زەبۇرنىڭ كۆپ قىبمىنى، يەنى خۇداا بېغىشلىغان نەزخىلەرنى يېزىپ چىققان. داۋۇتنىڭ ئەۋلادى _ بۇ، ئەيبا خەسىھنىڭ يەنە بىر ئاتىلىشى. خۇدا داۋۇت پادىشاھقا كېلەچەكتە ئۇنىڭ ئەۋلادىدىن چىقىدىغان كۈچلۈك بىرىنىڭ ئىبرائىللارنىڭ پادىشاھى بولىدىغانلىقى ھەخدە ئۇنىڭ پادىشاھلىقىنىڭ خەڭگۈ داۋاخلىشىدىغانلىقى ھەققىدە ئالدىن ئېيتقان. مۇ سەۋەبتىن، «داۋۇتنىڭ ئەۋلادى» دېگەن نام ئىبرائىل خەلقىنى دۈممەنلىرىدىن قۇتۇلدۇرۇمقا كېلىدىغان خەسىھنى كۆرسەتكەن. دەم ئېلىش كۈنى _ خۇدا ئالەخنى يارىتىپ بولۇپ، يەتتىنچى كۈنى دەم ئالغانلىقتىن، بۇ كۈننى دەم ئېلىش كۈنى قىلىپ بېكىتتى. خۇدا خۇسا پەيغەخبەر ئارقىلىق يەھۇدىيلارا بۇ كۈندە ئىش قىلماي دەم ئېلىش ھەققىدە ئەخر قىلغان («چىقىش» 20: 8 _ 11). ئەيبا خەسىھنىڭ ۋاقتىدا تەۋرات ئۇستازلىرى «ئىش قىلما» دېگەن بۇ ئەخرگە تولۇق ئەخەل قىلىش ئۈچۈن، كۆپ بەلگىلىمىلەرنى تۈزۈپ چىققان. ھەزرىتى ئەيبا تەۋرات چۈمۈرۈلگەندىن كېيىن قېتىلغان بۇ تۈزۈخلەرگە قومۇلمىغان. يەھۇدىيلارنىڭ دەم ئېلىش كۈنى بۈگۈنكى كۈندىكى مەنبە بولۇپ، جۈخە كۈنى كۈن پاتقاندا باملىنىپ، مەنبە كۈنى كەچتە ئاخىرلىشىدۇ. روھانىي _ خۇدا بىلەن ئىنبانلار ئوتتۇرىبىدىكى ۋاسىتىچىلىققا تەيىنلىنىپ، ئۆزى ۋە خەلقى ئۈچۈن قۇربانلىق قىلىدىغان، دۇئا_تىلاۋەت قىلىدىغان، مۇنداقلا خەلقنىڭ خۇداا ئىتائەت قىلىشى ئۈچۈن ئۇلارا تەۋرات قانۇنىنى چۈمەندۈرۈپ، ئۇنىڭغا ئەخەل قىلىشقا دەۋەت قىلىدىغان ئادەم. روھانىيلار خۇدانىڭ ئەخرى بويىچە چوقۇم لاۋىي قەبىلىبىدىن بولغان ھارۇن (خۇسا پەيغەخبەرنىڭ ئاكىبى) نىڭ ئەۋلادلىرىدىن تاللىناتتى. ئەيبا خەسىھنىڭ زاخانىدا روھانىيلار باش، ئالىي ۋە ئادەتتىكى 1306 تەبىرلەر روھانىيلاردىن دەپ ئۈچكە بۆلۈنگەنىدى. ئۇلارنىڭ خىزخىتى تۆۋەندىكىدەك ئىدى: 1. باش روھانىي ئالىي روھانىيلار ئىچىدىكى ئەڭ ھوقۇقلۇقى بولۇپ، كۈندىلىك ئالىي روھانىيلىق ۋەزىپىبىنى ئادا قىلىشتىن سىرت، يىلدا بىر قېتىم خەركىزىي ئىبادەتبانىدىكى ئەڭ خۇقەددەس جايغا كىرىپ، ھەم ئۆزىنىڭ ھەم خەلقنىڭ گۇناھى ئۈچۈن قىلىنغان قۇربانلىقلارنى خۇداا ئاتايتتى. 2. ئالىي روھانىيلار پۈتۈن كۈن ئىبادەتبانىدا خۇداا خىزخەت قىلاتتى. 3. ئادەتتىكى روھانىيلار بولبا ئۆزلىرىنىڭ خىزخىتى بىلەن مۇۇللىناتتى. پەقەت بەلگىلىك قىبقا ۋاقىتتا، ئۆزىنىڭ خىزخىتىنى تاملاپ، ئىبادەتبانىغا كېلىپ خۇداا خىزخەت قىلاتتى. رىم ئىمپېرىيىغى _ تەخمىنەن خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 200_يىلدىن خىلادىيە 400_ يىلغىچە خەۋجۇت بولغان ئىمپېرىيىدۇر. ئۇ رىم مەھىرىنى خەركەز قىلغان ھالدا ەربتە ئىبپانىيىگىچە، جەنۇبتا خىبىر ۋە ئافرىقىنىڭ مىمالىي قىبمىغىچە، مىمالدا گېرخانىيە، فرانبىيىدىن تاكى بۈيۈك برىتانىيىگىچە، مەرقتە ئىبرائىلىيە، سۇرىيە، لىۋان ۋە ھازىرقى تۈركىيىگىچە بولغان جايلارا ھۆكۈخرانلىق قىلغان. رىم ئارخىيىبىنىڭ قاتتىق قوللۇقى بۇ ئىمپېرىيىنىڭ بىرلىكىنى ساقلاپ، ئۇنىڭ 600 يىل خەۋجۇت بولۇمىدا خۇھىم رول ئوينىغان. گەرچە رىملىقلار لاتىنچە سۆزلىبىمۇ، ئىمپېرىيىدە ئوخۇخلامقان تىل گرېكچە بولۇپ، بۇ تىل خۇش خەۋەرنىڭ تارقىتىلىشىغا قۇلايلىق ئېلىپ كەلگەن. ئىنجىل خۇمۇ تىلدا يېزىلغان. غەيتۇن تېغى _ يېرۇسالېمنىڭ مەرقىگە جايلامقان، تەخمىنەن ئۈ كىلوخېتىر كېلىدىغان تا تىزخىبىدىكى بىر تانىڭ ئىبمى. سادۇقىي _ يەھۇدىي دىنىي خەزھىپى. ئۇلار بايلار ۋە جەخئىيەتنىڭ يۇقىرى قاتلىمىدىكى كىشىلەرگە ۋەكىللىك قىلىدىغانلار بولۇپ، سىياسىي خەقبەت ئۈچۈن ەيرىي دىندىكى ھوقۇقلۇق رىملىقلار بىلەن خۇرەسبە قىلاتتى. سادۇقىيلار پەقەت خۇقەددەس كىتابنىڭ ئالدىنقى بەش قىبمىغىلا، يەنى خۇسا پەيغەخبەر ئارقىلىق چۈمۈرۈلگەن تەۋراتقىلا ئېتىبار بېرەتتى. ئۇلار تىرىلىش بىلەن قىياخەتتىكى سوئال_ تەبىرلەر 1307 سوراق، ئەرش بىلەن دوزاخ، پەرىشتە ۋە جىنلارنىڭ بار ئىكەنلىكىگە ئىشەنمەيتتى. سابارىيىلىك _ يەھۇدىيە بىلەن جەلىلىيە ئۆلكىلىرىنىڭ ئوتتۇرىبىدىكى ساخارىيە ئۆلكىبىدە يامايدىغان خەلقنىڭ ئاتىلىشى. ئىبرائىلىيە خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 930_ يىلى مىمالىي ئىبرائىلىيە ۋە يەھۇدىيە دەپ ئىككىگە بۆلۈنگەن بولۇپ، مىمالىي ئىبرائىلىيىدە يامىغان ئون قەبىلىنىڭ چوڭ بىر قىبمى خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 722_ يىلى ئاسبۇر ئىمپېرىيىبى تەرىپىدىن بامقا يەرگە يۆتكىۋېتىلگەن. ئۇلارنىڭ ئورنىغا بامقا خىللەتلەر يۆتكەپ كېلىنگەن. قالغان يەھۇدىيلار يەرلىك كىشىلەر بىلەن توي قىلىپ كۆپىيىپ، مۇ يەرنىڭ ناخى بىلەن ساخارىيىلىك دەپ ئاتالغان. ئۇلار يەھۇدىيلارنىڭ دىنىي ئۆرپ_ئادەتلىرىنىڭ كۆپىنى ئورۇنلىمايتتى. مۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، يېرۇسالېمدا ئەخەس، مەكەم مەھىرىنىڭ يېنىدىكى گېرىزىم تېغىدا خۇداا ئىبادەت قىلاتتى («يۇھاننا» 4: 20). يەھۇدىيلار ساخارىيىلىكلەرنى ساپ ئەخەس دەپ كۆزگە ئىلماي، ئۇلار بىلەن باردى_كەلدى قىلمايتتى، ھەتتا يېرۇسالېمغا باراندا ساخارىيىنى كېبىپ ئۆتمەيتتى. سىئون _ يېرۇسالېمنىڭ بىر ئاتىلىشى بولۇپ، بەزىدە «سىئون تېغى» دەپمۇ تىلغا ئېلىنغان. كېيىنكى دەۋرلەردە بۇ ئىبىم ئەرمتىكى يېرۇسالېم، يەنى ئەرمنىڭ ئۆزىنى كۆرسەتكەن («ئىبرانىيلار» 12: 22). قەيغەر _ رىم ئىمپېرىيىبىنىڭ پادىشاھلىرىنىڭ ئوخۇخىي ناخى. قۇربانلىق سۇپىغى _ قەدىمكى زاخاندىكى كىشىلەرنىڭ قۇربانلىقلارنى كۆيدۈرۈش ئۈچۈن توپىدىن ياكى تامتىن خەخبۇس ياسىغان ئېگىزرەك تەكشىلىكنى كۆرسىتىدۇ. ئىبادەت جايى ياسالغاندا، ئۇنىڭ قۇربانلىق سۇپىبى يااچتىن ياسىلىپ، تۇ بىلەن قاپلانغان («چىقىش» 20: 24 _ 25 ۋە 27: 1 _ 8). قۇربانلىق سۇپىبىنىڭ ئۈستىدە خۇداا ئاتاپ قۇربانلىق قىلىنغان خاللارنىڭ بەلگىلىك ئەزالىرى كۆيدۈرۈلەتتى. كالام _ گرېك تىلىدىكى «لوگوس» نىڭ تەرجىمىبى بولۇپ، خەنىبى «سۆز» دېگەنلىكتۇر. ئەلچى يۇھاننا بايان قىلغان خۇش خەۋەر ۋە يازان بىرىنچى خېتىدىكى «كالام» دەل ئەيبا خەسىھكە قارىتىلغان. ئەيبا خەسىھ ئىنبان تېنىدە بۇ دۇنياا 1308 تەبىرلەر كەلگەندە، ئۆزىنىڭ ھاياتى ۋە تەلىمى ئارقىلىق خۇدانىڭ تەبىئىتى ۋە ئىرادىبىنى ئىنبانلارا ئامكارا قىلغاچقا، ئۇ خۇمۇ نام بىلەنمۇ ئاتالغان («يۇھاننا» 1: 1 _ 18). كەپە تىكىش ھېيتى _ ئىبرائىللارنىڭ خۇدانىڭ ئۆزلىرىنى خىبىردىن ئېلىپ چىققان ۋاقىتتىكى چېدىرلاردا تۇران كۈنلىرىنى خاتىرىلەش ئۈچۈن، كەپىدە يەتتە كۈن تۇرۇپ ئۆتكۈزىدىغان ھېيتىدۇر. بۇ ھېيت ھوسۇللارنى ئاخبارا يىغىدىغان كۈز پەسلىدە ئۆتكۈزۈلگەچكە، «ھوسۇل يىغىش ھېيتى» دەپمۇ ئاتالغان. كرېغتكە بىشلاش _ قەدىمكى رىم ھۆكۈخىتىنىڭ ئۆلۈخگە ھۆكۈم قىلىنغانلارا ئۆلۈم جازاسىنى ئىجرا قىلىش ئۇسۇللىرىنىڭ بىرى. ئالدى بىلەن، جىنايەتچى بىر يااچنى يۈدۈگەن ھالدا جازا خەيدانىغا ئېلىپ كېلىنەتتى. ئاندىن، لەمكەرلەر جىنايەتچىنى ئۇ يااچنىڭ ئۈستىگە خىبلاپ، يااچنى خەيداندىكى يااچقا كرېبت مەكلىدە بىرىكتۈرۈپ، جىنايەتچىنى ئېگىزگە كۆتۈرۈپ، ئېبىپ قوياتتى. نەتىجىدە، جىنايەتچى نەچچە كۈنگىچە ئۇسبۇزلۇق ۋە ئارىق ئازابىنى تارتىپ، نەپەس ئالالماي ئۆلەتتى. بەزىدە لەمكەرلەر جىنايەتچىنىڭ پۇتىنى چاقاتتى. خۇمۇنداق بولغاندا، جىنايەتچىنىڭ نەپەس ئېلىش ئۈچۈن ئۆزىنى ئۈستىگىرەك كۆتۈرۈمى خۇخكىن بولمايتتى. مۇنداق قىلىپ، لەمكەرلەر ئۇنىڭ نەپەس ئېلىشىنى قىيىنلامتۇرۇش ئارقىلىق، ئۇنىڭ ئۆلۈخىنى تېزلىتەتتى. پەسكەش دەپ قارالغان جىنايەتچىلەر، قوزىلاڭچىلار، تۇتۇلغان قاچقۇنلار ۋە جىنايەت ئۆتكۈزگەن قۇللار خۇمۇ خىل ئۇسۇل بىلەن جازالىناتتى. كېرۇ9 _ پەرىشتىگە ئوخشاپ كېتىدىغان قاناتلىق خەخلۇق («يارىتىلىش» 3: 24). گۇناھ _ خۇدانىڭ قانۇنىغا خىلاپ بولغان، ئۇنىڭ ئىرادىبىگە ئۇيغۇن كەلمەيدىغان ھەرقانداق سۆز_ھەرىكەت ۋە ئوي_پىكىرلەرنى كۆرسىتىدۇ. خۇقەددەس كىتابتا گۇناھنىڭ ئادەم ئاتىنىڭ خۇداا بويبۇنمىغانلىقىدىن كېلىپ چىققانلىقى بايان قىلىنغان («يارىتىلىش» 3_باخ). خۇقەددەس كىتابتا يەنە گۇناھنىڭ پۈتكۈل ئىنبانلارنى ئۆز ئىلكىگە ئالغانلىقى، مۇ سەۋەبتىن ئىنبانلارنىڭ خۇدا بىلەن بولغان خۇناسىۋىتىنىڭ بۇزۇلغانلىقى ۋە گۇناھنىڭ ئىنبانلارا ئۆلۈم جازاسى ئېلىپ كېلىدىغانلىقى تەكىتلىنىدۇ («رىملىقلار» 3: 23 ۋە 6: 23). تەبىرلەر 1309 لاۋىيلار _ ئىبرائىللارنىڭ ئون ئىككى قەبىلىبىنىڭ بىرى. بۇ قەبىلىدىن بولغان ھارۇننىڭ ئەۋلادلىرى روھانىيلىققا، بامقا لاۋىيلار بولبا ئىبادەت چېدىرىدا خەخبۇس خىزخەت قىلىشقا تەيىنلىنەتتى. ئىبرائىللار خىبىردىن چىقىپ، چۆلدە يامىغان خەزگىلدە ئۇلار ئىبادەت چېدىرىدا خۇداا خىزخەت قىلاتتى. كېيىن، يېرۇسالېمدىكى خەركىزىي ئىبادەتبانىدا خۇدانىڭ خىزخىتىدە بولدى. باننا _ ئىبرائىللار خىبىردىن چىقىپ چۆلدە قىرىق يىل يامىغاندا خۇدا ئۇلارا ئاتا قىلغان ئالاھىدە بىر خىل تاتلىق يېمەكلىك. خۇدا ھەر يەتتىنچى كۈنىدىن بامقا كۈنلىرى ئەتىگەندە پۈتۈن يەرنى نېپىز قاپلىغان بۇ يېمەكلىك بىلەن ئىبرائىل خەلقىنى قىرىق يىل تەخىنلىگەن («چىقىش» 16_باخ). بەسىھ _ بۇ، ئىبرانىيچە سۆز بولۇپ «يا سۈركەلگەن» دېگەن خەنىدە. قەدىمكى ئىبرائىلىيىدە پادىشاھلار تەيىنلەنگەندە، ئۇلارنىڭ خۇدا تەرىپىدىن تاللانغانلىقى ئۇلارنىڭ بېشىغا يا سۈركىلىش بىلەن بىلدۈرۈلەتتى. خىلادىيەدىن بىرقانچە ئەسىر بۇرۇن، خۇدانىڭ پەيغەخبەرلىرى قۇتقۇزۇچى _ خەسىھنىڭ ھاخان بىر كۈنى كېلىدىغانلىقىنى ھەم ئۇنىڭ خەڭگۈ ھۆكۈخرانلىق قىلىدىغان پادىشاھ بولىدىغانلىقىنى ئالدىن ئېيتقان. بۇ قۇتقۇزۇچى دەل ھەزرىتى ئەيبا ئىدى. («داۋۇتنىڭ ئەۋلادى» ۋە «ئىنبانئولى» ا قارالبۇن.) بۇقەددەس جاي _ بۇ ئاتالغۇ دەسلەپتە خۇسا پەيغەخبەر ئىبرائىللارنى خىبىردىن ئېلىپ چىققاندا چۆللەردە سېلىنغان ئىبادەت چېدىرىنىڭ بىر قىبمىنى كۆرسەتكەن بولبا، كېيىن يېرۇسالېمدىكى خەركىزىي ئىبادەتبانىنىڭ بىر قىبمىنى كۆرسەتكەن («چىقىش» 26: 33). بۇ ئىبادەتبانىنىڭ «خۇقەددەس جاي» ۋە «ئەڭ خۇقەددەس جاي» دېگەن قىبىملىرى بار بولۇپ، ئۇلار چوڭ پەردە بىلەن بىر_بىرىدىن ئايرىلغان. باش روھانىي يىلدا بىر قېتىم خەلقنىڭ ۋە ئۆزىنىڭ گۇناھلىرى ئۈچۈن ئاتالغان قۇربانلىق قېنىنى ئېلىپ كىرىدىغان جاي «ئەڭ خۇقەددەس جاي» دۇر («ئىبرانىيلار» 9: 2 _ 8). روھانىيلار ئىبرىقداندا خۇش پۇراقلىق ئىبرىقلارنى كۆيدۈرۈپ، خۇداا سەجدە قىلىدىغان جاي «خۇقەددەس» تۇر («لۇقا» 1: 9). ئۇ يەردىكى مىرەدە 1310 تەبىرلەر خۇداا ئاتالغان، پەقەت روھانىيلار يېبە بولىدىغان نانلار بولاتتى. بۇقەددەس خەلق _ بۇ، ئەيبا خەسىھكە ئېتىقاد قىلغۇچىلارنىڭ بىر ئاتىلىشىدۇر. خۇقەددەس كىتابتا «خۇقەددەس» دېگەن سۆز «خۇداا تولۇق ئاتالغان» دېگەن خەنىنى بىلدۈرىدۇ. خۇدا تاللىغانلىرىنىڭ ئۆزىگە خەنبۇپ بولۇمى ھەم ئۆزىگە ئاتىلىشى ئۈچۈن، ئۇلارنى خۇقەددەس خەلق قىلدى. بۇقەددەس خەلقنىڭ بىراسى _ خۇدانىڭ ئۆز خەلقىگە، يەنى پەرزەنتلىرىگە ۋەدە قىلغان كەلگۈسىدىكى پادىشاھلىق، خەڭگۈلۈك ھايات، ئۈزۈل_كېبىل قۇتقۇزۇلۇش، ھەقىقىي بايلىق ۋە بەخت_سائادەت قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ («خەتتا» 25: 34؛ «ئەفەسلىكلەر» 1: 18). بۇقەددەس روھ _ خۇدانىڭ روھىنى كۆرسىتىدۇ. كونا ئەھدە دەۋرىدە خۇدا روھىنى ئۆز خىزخىتىدە بولۇۋاتقان پەيغەخبەرلەر، روھانىيلار، پادىشاھلار ۋە تاللىغان بامقا ئادەخلىرىگىلا ئاتا قىلاتتى. يېڭى ئەھدە دەۋرىدە بولبا خۇدا بارلىق ئېتىقادچىلارا ئۆز روھىنى ئاتا قىلىدۇ («يۇھاننا» 14: 26؛ «ئەفەسلىكلەر» 1: 13؛ «كورىنتلىقلارا 1_ خەت» 12: 13). ھىرود _ خۇقەددەس كىتابتا «ھىرود» ئىبىملىك تۆۋەندىكى بەش كىشى تونۇمتۇرۇلىدۇ. 1. ھىرود: «ئۇلۇ ھىرود» ۋە «يەھۇدىيە پادىشاھى» دەپ نام ئالغان بۇ كىشى يەھۇدىيە ئۆلكىبىنىڭ قانۇنلۇق بامقۇرۇچىبى بولغان. ئۇنىڭ ئولى ۋە نەۋرىبىمۇ ئائىلە فاخىلىبى بويىچە ھىرود دەپ ئاتالغان. ئۇ ئىدۇخېيىلىق بولۇپ، يەھۇدىي ئەخەس ئىدى، مۇڭا ئۇ يەھۇدىيلار تەرىپىدىن كەخبىتىلگەن. مۇنداق بولبىمۇ، ئۇ يەھۇدىيلارنى خۇمال قىلىش ئۈچۈن، يېرۇسالېمدىكى خەركىزىي ئىبادەتبانىنى قايتا ياساپ، ئۇنى ئەينى ۋاقىتتا دۇنيا بويىچە ئەڭ ھەمەخەتلىك ئىمارەت قىلىپ قۇرۇپ چىققان. ئۇ ئۆز ئورنىنىڭ بامقىلار تەرىپىدىن تارتىۋېلىنىشىدىن قورقۇپ، بۇ ئورۇننى ئىگىلىۋېلىش ئېھتىماللىقى بولغانلارنى ئۆلتۈرۈۋەتكەن («خەتتا» 2: 1 _ 18). ئۇ ھەتتا ئۆز ئوۇللىرىدىن ئۈچنى مۇ سەۋەخ بىلەن ئۆلتۈرگۈزگەن. ئۇ خىلادىيەدىن بۇرۇنقى تەبىرلەر 1311 4_يىلى ئۆلگەن. ئۇنىڭ پادىشاھلىقى ئۆزىدىن كېيىن ئۈچكە بۆلۈنۈپ، ئوۇللىرىدىن ئارخېلاس يەھۇدىيە، ساخارىيە ۋە ئىدوم ئۆلكىلىرىگە؛ ھىرود ئانتىپاس جەلىلىيە بىلەن پېرىيا ئۆلكىلىرىگە؛ فىلىپ بولبا ئىتۇرىيە ۋە تراخونىتىس ئۆلكىلىرىگە ھۆكۈخرانلىق قىلغان. 2. ھىرود ئارخېلاس: ئۇ خىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 4_يىلدىن خىلادىيە 6_يىلغىچە ئۆز ئاتىبى «ئۇلۇ ھىرود» نىڭ ئورنىغا چىقىپ، يەھۇدىيىدە ھۆكۈم سۈرگەن («خەتتا» 2: 22). ئۇنىڭ ھۆكۈخرانلىقى ۋەھشىيلىكتە ھەددىدىن ئامقانلىقى ئۈچۈن، ئۇ ئاخىردا ئادۇرۇۋېتىلگەن. ئۇنىڭدىن كېيىن، يەھۇدىيە رىم ئىمپېرىيىبىنىڭ بىر ئۆلكىبىگە ئايلىنىپ، رىمدىكى ئىمپېراتورلار تەيىنلىگەن ۋالىيلار تەرىپىدىن بامقۇرۇلغان. 3. ھىرود ئانتىپاس: «ئۇلۇ ھىرود» نىڭ ئولى بولۇپ، ئۇ جەلىلىيە ۋە پېرىياا ھۆكۈخرانلىق قىلغان. ئۇ چۆخۈلدۈرگۈچى يەھيانىڭ بېشىنى ئالدۇران ھەم ئەيبا خەسىھنى سوئال_سوراق قىلغان («خەتتا» 14: 1 _ 10؛ «لۇقا» 23: 8 _ 12). ئۇ خىلادىيە 41_يىلى ئىمپېراتور كالىگۇلا تەرىپىدىن سۈرگۈن قىلىنغان. 4. ھىرود ئاگرىپپا : «ئۇلۇ ھىرود» نىڭ نەۋرىبى بولۇپ، خىلادىيە 37_يىلى رىم ئىمپېراتورى كالىگۇلا ئۇنىڭغا سۇرىيىگە ھۆكۈخرانلىق قىلىش ھوقۇقىنى بەرگەن. ھىرود خۇماخەتچىلىك قىلىۋاتقان خەلقنىڭ ئۆزىنى «خۇدا» دەپ ئىبادەت قىلىشىغا قارمىلىق بىلدۈرخىگەنلىكى ئۈچۈن، قورسىقىغا قۇرت چۈمۈپ، خىلادىيە 44_يىلى ئۆلگەن («ئەلچىلەر» 12: 21 _ 23). 5. ھىرود ئاگرىپپا : ھىرود ئاگرىپپا نىڭ ئولى. ئۇ خۇش خەۋەرگە ئاتىبىدەك قارمى چىقمىغان بولۇپ، پاۋلۇسنىڭ ھەزرىتى ئەيبا ھەققىدىكى گۇۋاھلىقىنى ئاڭلىغان («ئەلچىلەر» 26_باخ). ئوندىن بىر ئۈلۈش _ خۇسا پەيغەخبەر ئارقىلىق چۈمۈرۈلگەن تەۋرات قانۇنىغا ئاساسەن، خۇدانىڭ خەلقىنىڭ كىرىمىنىڭ ئوندىن بىرى خۇداا ئاتىلىشى كېرەك ئىدى. كىشىلەر يىلدا بىر قېتىم، بەزىدە ئۈ يىلدا بىر قېتىم ئۆز ھوسۇلى، چارۋا خاللىرى ۋە بامقا كىرىملىرىنىڭ ئوندىن بىر ئۈلۈمىنى بەلگىلىمە بويىچە روھانىيلارا ۋە قالغان لاۋىيلارا تاپشۇراتتى. 1312 تەبىرلەر ئۆتۈپ كېتىش ھېيتى _ يەتتە كۈن ئۆتكۈزۈلىدىغان پېتىر نان ھېيتىنىڭ بىرىنچى كۈنى «ئۆتۈپ كېتىش ھېيتى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. بۇ ھېيتتا ئىبرائىل خەلقى خۇدانىڭ ئۆز ئاتا_بوۋىلىرىنى خىبىردىكى قۇللۇقتىن قۇتۇلدۇرۇپ، ئازاد قىلغانلىقىنى خاتىرىلەيتتى. ئەينى ۋاقىتتا، ھەربىر ئىبرائىل ئائىلىبى خۇدانىڭ ئەخرى بويىچە بىردىن قوي قۇربانلىق قىلغانىدى. كېيىنكى ئەۋلادلارخۇ ئۆتۈپ كېتىش ھېيتىنىڭ ھارپا كېچىبىدە قوي بوۇزلاپ، خۇدانىڭ خېھىر_مەپقىتىنى خەدھىيىلەيتتى. ئەينى ۋاقىتتا خۇدا ئىبرائىللارنىڭ خىبىردىن تېزلىكتە ئايرىلىشى ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ پېتىر نان يېيىشىنى بۇيرۇان. خۇدانىڭ ئەخرى بويىچە بۇ ھېيتتا ھەرقانداق بىر ئائىلىدە يەتتە كۈنگىچە پېتىر نان يېيىلەتتى. مۇڭا، بۇ ھېيت «پېتىر نان ھېيتى» دەپمۇ ئاتالغان («چىقىش» 12_باخ). ئۆلۈم _ ئىنجىل ۋە تەۋراتتا «ئۆلۈم» ئىنباننىڭ ھەم تەن جەھەتتىكى ئۆلۈمىنى ھەم خۇدا بىلەن بولغان خۇناسىۋىتىنىڭ ئۈزۈلۈپ خۇدادىن يىراقلىشىشىنى، يەنى روھىي جەھەتتىكى ئۆلۈمىنى كۆرسىتىدۇ («يارىتىلىش» 2: 17؛ «رىملىقلار» 8: 6). ھەخمە ئادەم ئۆلىدۇ ۋە ئۆلگەندىن كېيىن سوراققا تارتىلىدۇ. خۇقەددەس كىتابتا تىلغا ئېلىنغان «ئىككىنچى ئۆلۈم»، يەنى خەڭگۈلۈك ئۆلۈم سوراققا تارتىلغاندىن كېيىن خۇدادىن خەڭگۈ ئايرىلىپ، ئوت كۆلىدە جازالىنىشنى كۆرسىتىدۇ («ۋەھىيلەر» 21: 8). ئۆلۈبدىن تىرىلىش _ ئەيبا خەسىھنىڭ كرېبتكە خىبلىنىپ ئۆلگەندىن كېيىن، ئۈچىنچى كۈنى تىرىلىشى ئۆلگەنلەرنىڭ ئۆلۈخدىن تىرىلىدىغانلىقىغا كاپالەتلىك قىلىدۇ («كورىنتلىقلارا 1_خەت» 15: 20؛ «رىملىقلار» 8: 11). ئۇ بۇ دۇنياا قايتا كەلگەندە، ئۆلگەن ئېتىقادچىلارنىڭ ھەخمىبىنى تىرىلدۈرىدۇ («سالونىكالىقلارا 1_ خەت» 4: 16). ئۇلارنىڭ تىرىلدۈرۈلگەن تېنى خۇددى ئۇنىڭ تىرىلدۈرۈلگەن تېنىدەك چىرىمەيدىغان، مان_مەرەپلىك ۋە كۈچلۈك تەن بولىدۇ («كورىنتلىقلارا 1_خەت» 15: 42 _ 53). خۇداا ئېتىقاد قىلمىغانلارخۇ قىياخەت كۈنى تىرىلدۈرۈلىدۇ، لېكىن ئۇلار خۇدانىڭ قاتتىق سوتى ۋە جازاسىغا ئۇچرايدۇ («ۋەھىيلەر» 20: 11 _ 15). تەبىرلەر 1313 ئېتىقادچىلار جابائەتچىلىكى _ ئەيبا خەسىھنىڭ تېنى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. ئۇنىڭغا ئېتىقاد قىلغۇچىلارنىڭ ھەخمىبى خۇقەددەس روھ تەرىپىدىن ئۇنىڭ تېنىنىڭ ئەزالىرى قىلىنىدۇ («كورىنتلىقلارا 1_خەت» 12: 12 _ 13). بۇ، كەڭ خەنىدە پۈتۈن جاھاندىكى ئېتىقادچىلار جاخائەتچىلىكىنى كۆرسىتىدۇ. تار خەنىدە بولبا، خەيلى قەيەردە بولبۇن، خۇدانىڭ سۆزى ئاساسىغا قۇرۇلغان يەرلىك ئېتىقادچىلارنىڭ ئۇيۇممىبىنى كۆرسىتىدۇ. ئىبادەتشانا _ تۆۋەندىكىدەك تونۇمتۇرۇلىدۇ: 1. بەركىزىي ئىبادەتشانا: يەھۇدىيلارنىڭ ئەڭ كۆپ يىغىلىدىغان ۋە ئەڭ خۇھىم جايى بولۇپ، بۇ يېرۇسالېمغا جايلامقان. يەھۇدىيلارنىڭ بۇنىڭدىن بامقا نۇرۇن ئىبادەتبانىلىرى بولبىمۇ، خۇدانىڭ ئەخرى بويىچە پەقەت خەركىزىي ئىبادەتبانىدىلا قۇربانلىق قىلىش تورا بولاتتى. ئەڭ دەسلەپكى خەركىزىي ئىبادەتبانا خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 10_ئەسىرنىڭ بېشىدا سۇلايمان پادىشاھ تەرىپىدىن پايتەخت يېرۇسالېمدا ياسالغان بولۇپ، خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 586_يىلى بابىلونلۇقلار تەرىپىدىن گۇخران قىلىنغان بولۇپ، يەھۇدىيلار بابىلونغا سۈرگۈن قىلىنغان. خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 536_يىلى بىر قىبىم يەھۇدىيلار ئىبرائىلىيىگە قايتىپ كەلگەندىن كېيىن، ئۇمبۇ ئىبادەتبانىنى قايتىدىن ياسامقا باملىغان. خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 37_يىلى ھىرود خان ھۆكۈخرانلىق تەختىگە ئولتۇراندىن كېيىن، ئىبادەتبانىنى تېبىمۇ چوڭ ۋە گۈزەل قىلىپ ياساپ چىقىپ، مۇ ئارقىلىق يەھۇدىيلارنىڭ قوللىشىنى قولغا كەلتۈرخەكچى بولغان. ئۇ ئىبادەتبانا مۇ ۋاقىتلاردىكى ئەڭ ھەمەخەتلىك ئىمارەت ھېبابلانغان. خەركىزىي ئىبادەتبانا ئىبرائىللار خىبىردىن چىققاندا خۇدا خۇسا پەيغەخبەرگە ئېيتقان ئىبادەت چېدىرىنىڭ نۇسبىبىدا ياسالغان بولۇپ، خەركىزىي ئىبادەتبانا ھويلىبىدىكى قۇربانلىق سۇپىبىدا روھانىيلار قۇربانلىق كۆيدۈرەتتى، خۇقەددەس جايدا روھانىيلار ئىبرىق كۆيدۈرەتتى، ئەڭ خۇقەددەس جايغا باش روھانىي يىلدا بىر قېتىم كىرىپ، گۇناھنى كەچۈرۈم قىلالايدىغان قۇربانلىق قانلىرىنى ئاتايتتى. 2. ئىبادەتشانا: ئىبادەتبانا يەھۇدىيلارنىڭ خۇداا ئىبادەت قىلىدىغان جايى بولۇپ، بۇ يەردە تەۋرات، زەبۇر، پەيغەخبەرلەر يازخىلىرى ئوقۇلۇپ، خۇدانىڭ يولى 1314 تەبىرلەر تورۇلۇق تەلىم بېرىلەتتى ھەم بالىلارنىڭ ساۋاتى چىقىرىلاتتى. دەسلەپتە سۇلايمان پادىشاھ تەرىپىدىن ياسالغان خەركىزىي ئىبادەتبانا گۇخران قىلىنغاندىن كېيىن، يەھۇدىيلار ئەسىر بولغان جايلاردا بۇنداق ئىبادەتبانىلارنى قۇران. ئىبراھىم _ ساخنىڭ ئەۋلادى، تەراھنىڭ ئولى، سارەنىڭ يولدىشى بولۇپ، ئىبھاقنىڭ ئاتىبى بولۇش بىلەن يەھۇدىيلارنىڭ ئەجدادى ھەخدە ئىبمائىلنىڭ ئاتىبى بولۇش بىلەن ئەرەبلەرنىڭ ئەجدادى بولغان. ئۇنىڭ ئەسلى ئىبمى «ئىبرام» بولۇپ، ئۇ «ئۇلۇ ئاتا» دېگەن خەنىدىدۇر. ئۇنىڭ ئىككىنچى ئىبمى، يەنى «ئىبراھىم» نى خۇدا قويغان بولۇپ، ئۇ «نۇرۇن ئەۋلادلارنىڭ ئاتىبى» دېگەن خەنىدە. ئىبراھىم ئالاھىدە كۈچلۈك ئېتىقادى بىلەن ياد ئېتىلىپ كەلگەن («ئىبرانىيلار» 11: 8 _ 19). ئىغھاق _ خۇدا ئىبراھىمغا ئۇنىڭ ئايالى سارە ئارقىلىق بېرىشكە ۋەدە بەرگەن ئوۇل بولۇپ، ئۇ رىبەقانىڭ يولدىشى، ياقۇپ ۋە ئەساۋنىڭ ئاتىبىدۇر. خۇدا ئىبراھىمغا ئىبھاق ئارقىلىق ئۇنىڭ ئەجدادلىرىنى بەختلىك قىلىدىغانلىقى ھەققىدە ۋەدە بەرگەن. ئىبھاق دېگەن ئىبىم «كۈلكە» دېگەن خەنىدە. ئىغرائىل _ ياقۇپنىڭ يەنە بىر ئىبمى بولۇپ، بۇ ئىبىمنى خۇدا ئۇنىڭغا قويغان («يارىتىلىش» 32: 28). ياقۇپنىڭ ئون ئىككى ئولى بولۇپ، بۇ ئوۇللارنىڭ نۇرۇنلىغان ئەۋلادلىرى بولغان ھەم بۇلار «ئىبرائىل قەبىلىلىرى» دەپ ئاتالغان. مۇنىڭدىن تارتىپ، ئىبرائىل دېگەن بۇ نام پۈتكۈل ئىبرائىل خىللىتىنىڭ ناخى بولۇپ قالغان. ئىلياس پەيغەببەر _ كونا ئەھدە دەۋرىدىكى ئۇلۇ پەيغەخبەرلەرنىڭ بىرى. ئۇ خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 9_ئەسىردە ئىبرائىلىيىنىڭ مىمالىي تەرىپىدە خۇدانىڭ ۋەھىيلىرىنى يەتكۈزگەن. ئىنغانئوسلى _ ئەيبا خەسىھنى كۆرسىتىدىغان بۇ نام دانىيال پەيغەخبەرنىڭ يازخىبىدا كۆزگە چېلىقىدۇ. خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 6_ئەسىردە يامىغان دانىيال پەيغەخبەر ايىبانە ئالاخەت ئارقىلىق «ئىنبانئولى» دېگەن زاتنىڭ خۇدا ئالدىغا كېلىپ، خۇدادىن يەر يۈزىدىكى بارلىق ئەللەر بىلەن خىللەتلەرنى بامقۇرۇش ھوقۇقىنى تەبىرلەر 1315 ۋە چەكبىز ئۇلۇلۇقنى قوبۇل قىلغانلىقىنى كۆرىدۇ. يەھۇدىيلار ئارىبىدا بۇ ايىبانە ئالاخەتتە تىلغا ئېلىنغان «ئىنبانئولى» دېگەن ئۇقۇم كېيىنكى ئەسىرلەردە خۇدانىڭ ۋەدىبى بويىچە ئاسماندىن چۈمۈپ، بارلىق خەلقلەرگە ھۆكۈخرانلىق قىلىدىغان پادىشاھنىڭ ناخىغا ئايلانغان. يۇنۇس پەيغەببەر _ خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 8_ئەسىردە ئىبرائىلىيىدە يامىغان پەيغەخبەر. ئۇ نىنەۋى مەھىرىگە بېرىپ، ئۇ مەھەردىكىلەرنى خۇدادىن كېلىدىغان جازادىن ئاگاھلاندۇرۇمقا ئەۋەتىلگەن. ئۇ دەسلەپتە خۇداا بويبۇنماي، بامقا يەرگە بارىدىغان كېمىگە چۈمكەن. دېڭىزدا قاتتىق بوران چىققاندىن كېيىن، بامقىلار ئۇنىڭ خۇداا بويبۇنمىغانلىقىنى ئاڭلاپ، ئۇنى دېڭىزا تاملىۋەتكەن. دېڭىزدا يوان بىر بېلىق ئۇنى يۇتۇۋېلىپ، ئۈ كۈندىن كېيىن قۇرۇقلۇققا ياندۇرۇۋەتكەن. ئاندىن، ئۇ خۇدانىڭ دەسلەپكى ئەخرى بويىچە نىنەۋى مەھىرىگە بېرىپ، ئۇ يەردىكىلەرنى توۋا قىلىپ ياخان يولدىن قايتىشقا چاقىران. يېرۇسالېم _ خۇقەددەس مەھەر بولۇپ، ئەسلى ئىبمى سالىم (تىنچلىق دېگەن خەنىدە). خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 11_ئەسىردە پادىشاھ داۋۇت بۇ مەھەرنى ئىگىلەپ، ئۇنى ئىبرائىلىيىنىڭ پايتەختى قىلغان. پادىشاھ سۇلايمان بۇ مەھەردە تۇنجى ئىبادەتبانىنى سالدۇران. بۇ مەھەر خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 586_يىلى، بابىلون ئىمپېرىيىبى تەرىپىدىن ۋەيران قىلىنغان ۋە خىلادىيەدىن بۇرۇنقى 537_يىلدىن باملاپ قايتا ياسالغان. خۇددى ھەزرىتى ئەيبا ئالدىن ئېيتقاندەك، بۇ مەھەر خىلادىيە 70_يىلى رىم قومۇنى تەرىپىدىن خەركىزىي ئىبادەتبانا بىلەن قومۇپ ۋەيران قىلىنغان. خۇش خەۋەرنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادىكى تارىشىغا بىر نەغەر «ئىنجىل» تېكىبتلىرى خەيدانغا كېلىۋاتقان ۋاقىتلارنىڭ ئۆزىدىلا، يەنى 1_ ئەسىردىلا ئەيبا خەسىھ ئېتىقادى ھەققىدىكى خۇش خەۋەرنىڭ دۇنيانىڭ يىراق_ يىراق يەرلىرىگىچە تارقالغانلىقى بىزگە خەلۇم. خەسىلەن، ئەيبا خەسىھ ئاسمانغا كۆتۈرۈلۈپ ئوتتۇز_قىرىق يىل ئۆتكەندىن كېيىن قەلەخگە ئېلىنغان «ئىنجىل» نىڭ «ھەزرىتى ئەيبا ئەلچىلىرىنىڭ پائالىيەتلىرى» دېگەن قىبمىدا خۇش خەۋەرنىڭ ئىبرائىلىيىدىن ەرخ تەرەپكە قاراپ تاكى رىمغىچە تارقالغانلىقى يېزىلغان. تارىبىي خاتېرىياللارا ئاساسەن، خۇش خەۋەرنىڭ مەرققە، يەنى پېرسىيە ئىمپېرىيىبىگە، ھەتتا ئۇنىڭدىنمۇ يىراق يەرلەرگىچە تارقالغانلىقىنىڭ ناھايىتى بۇرۇنقى ۋاقىتلارا تورا كېلىدىغانلىقىنى بىلەلەيمىز. خىلادىيە 2_ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا باكترىيادا، يەنى بۈگۈنكى ئافغانىبتاندا ئەيبا خەسىھ ئېتىقادچىلىرى يامىغان. تۆۋەندىكى دەلىللەرگە ئاساسەن خىلادىيە 6_ئەسىردىلا ئەيبا خەسىھ ئېتىقادىنىڭ نېبتورىئان خەزھىپىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيادا ئالاھىدە كەڭ تارقالغانلىقىنى بىلگىلى بولىدۇ. ئەينى چالاردا يىپەك يولىنىڭ خۇھىم خەدەنىيەت خەركەزلىرىگە ئايلانغان ھېرات (بۈگۈنكى ئافغانىبتاندا) ۋە خەرۋ (ھازىرقى تۈركمەنىبتاندا) مەھەرلىرىدىكى ئېتىقادچىلار جاخائەتچىلىكلىرىدە ئۇلارا خەسئۇل بولۇمقا تەيىنلەنگەن «باش يېتەكچى» لەر بار ئىدى. ھەربىر «باش يېتەكچى» ئالتىدىن ئون ئىككىگىچە يېتەكچىگە، ھەربىر يېتەكچى بولبا ئوخشاش ساندىكى ئېتىقادچىلار جاخائەتچىلىكلىرىگە خەسئۇل بولغانىدى. دېمەك، بىر «باش يېتەكچى» ئوتتۇزدىن يۈزگىچە بولغان ئېتىقادچىلار جاخائەتچىلىكىگە خەسئۇل بولغان. ئۇيغۇرلار ئەيبا خەسىھكە ئەڭ دەسلەپ ئېتىقاد قىلغان ئوتتۇرا ئاسىيا تۈرك خىللەتلىرىدىن بىرى بولۇپ ھېبابلىنىدۇ. تۇرپاننى خەركەز قىلغان قوجۇ ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرى (9_ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن 13_ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغىچە) دە ئەيبا خەسىھ ئېتىقادچىلىرىنىڭ سانى خېلىلا كۆپ ئىدى. 1180_يىلغا ئائىت تارىبىي خاتىرىلەرنى ئوقۇىنىمىزدا، قەمقەرگىمۇ «باش يېتەكچى» نىڭ تەيىنلەنگەنلىكىنى، خوتەندە بولبا 12_ئەسىردە ئەيبا خەسىھ ئېتىقادچىلىرىدىن بولغان بىر پادىشاھنىڭ ھۆكۈم سۈرگەنلىكىنى بىلەلەيمىز. 13_ ۋە 14_ئەسىرلەردە ئالمالىق (بۈگۈنكى ئىلى ۋادىبىدىكى ۇلجا مەھىرىگە يېقىن جاي) ۋە ناۋىكات (قىرىزىبتاندىكى ئىببىق كۆل ئەتراپىدا) لارا «باش يېتەكچى» لەر تەيىنلەنگەنىدى. 1253_يىلى ئوتتۇرا ئاسىيانى زىيارەت قىلغان ياۋروپالىق خەمھۇر سەيياھ ۋىليام رۇبرۇك ئۆز خاتىرىبىدە ئۇيغۇرلار تورىبىدا توختىلىپ، ئۇلارنىڭ «ھەخمە مەھەرلىرىدە ئەيبا خەسىھ ئېتىقادچىلىرى بىلەن خۇسۇلمانلار ئارىلىشىپ يامايدۇ» دەپ يازان. رۇبرۇك خاتىرىبىنىڭ بىر يېرىدە يەنە، ئاھالىبى پەقەت ئەيبا خەسىھ ئېتىقادچىلىرىدىنلا تەركىب تاپقان قايالىق (تۇرپاندا) دېگەن يەرگە يېقىن جايدىكى ئىبادەتبانىنى زىيارەت قىلغانلىقىنى تىلغا ئالىدۇ. رۇبرۇكنىڭ زىيارىتىدىن ئۇزاق ئۆتمەيلا، بۇ جايلارنى كېبىپ ئۆتكەن خەمھۇر سەيياھ خاركو پولوخۇ قەمقەر ۋە قاراوجا (تۇرپاندا) دىكى ئەيبا خەسىھ ئېتىقادچىلىرى ھەققىدە خاتىرە قالدۇران. يەنە بامقا تارىبىي خاتېرىياللار قۇخۇلدىمۇ ئېتىقادچىلار جاخائەتچىلىكلىرى يېتەكچىلىرىنىڭ بولغانلىقىنى دەلىللەپ بېرىدۇ. ئەيبا خەسىھ ھەققىدىكى نۇرۇن تېكىبتلەر سۈرىيە تىلىدىن سودى ۋە كېيىنچە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغانىدى. بۇ تېكىبتلەرنىڭ كۆپ قىبمى 9_ ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن 13_ئەسىرگىچە بولغان خەزگىلگە تەۋە بولۇپ، تۇرپانغا يېقىن بۇلايىق خارابىلىقىدىن تېپىلغان. بۇ تېكىبتلەر خەزخۇن ۋە تۈر جەھەتتىن ئەيبا خەسىھ ئېتىقادىنىڭ ئاساسى، خەدھىيە ناخشىلىرى، زەبۇر خۇناجاتلىرى، دۇئا_ تىلاۋەتلەر ۋە خۇقەددەس كىتاخ تەبىرلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ھازىرىچە تۇرپاندىن تېپىلغان ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان ئەيبا خەسىھ ئېتىقادى ھەققىدىكى تېكىبتلەرنىڭ ئەڭ خۇھىملىرى تۆۋەندىكىچە: بەيتلەھەخدە يېڭى تۇۇلغان ئەيبا خەسىھنى يوقلىغان ئۈ خۇنەججىم ھەققىدىكى بايانلار، 4_ئەسىردە ئېتىقادى سەۋەبىدىن ئۆلتۈرۈلگەن گېئور ئىبىملىك ئەيبا خەسىھ ئېتىقادچىبى ھەققىدىكى باياننىڭ بىر قىبمى ۋە ئېتىقادچىلارنىڭ دۇئا_تىلاۋەتلىرى. سۈرىيە، سودى ۋە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان ئەيبا خەسىھ ئېتىقادى ھەققىدىكى قوليازخىلار مەرق تەرەپتىن، خەسىلەن دۇڭبۇاڭ ۋە ئىچكى خوڭغۇلنىڭ خۇمۇت مەھىرى ئەتراپىدىنمۇ تېپىلغان. تۆۋەندە گېرخانىيە دلەت كۇتۇپبانىبى (گېرخانىيە دلەت كۇتۇپبانىبى بېرلىن_براندېنبۇرگېر پەنلەر ئاكادېمىيىبى پريبېن خەدىنىي يادىكارلىقلار مەرقشۇناسلىق بۆلۈخى) دا ساقلىنىۋاتقان يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان قىممەتلىك پارچىلەردىن ئىككىنى دىققىتىڭلارا سۇنىمىز.